Eshmon Malla

Ўлмас сатрлар

Омон МАТЖОН

ЙЎҚДИР

Мен булут бағрига син солиб боқсам,
Селлари кўзимда бир намча йўқдир.
Ваҳшати тун ёрган йилдиримнинг ҳам
Бардоши титраган бир шамча йўқдир.

Қадимда бир юртнинг нодон хоқони
Варрак кашф этганнинг тўкибди қонин,
Ёлғоннинг тахтдаги юз йил даврони
Ҳақиқат айтилган бир дамча йўқдир.

Тенглик йўқ жойларда ёмондир қисмат,
Тили омон бўлса ўлмайди миллат,
Дунёда ҳеч бир хил қуролда қудрат
«Тинчлик» сўзин ёзган қаламча йўқдир.

Табиат гўйиё биз билан сирдош,
Гулларнинг бағри доғ, оҳу кўзи ёш,
Дарёни опичиб турган тоғу тош,
Бари дард билган бир одамча йўқдир.

Жоним, бу одамлар бунчалар тажанг,
Олдинда-ку жанглар, орқада ҳам жанг,
Жаҳон йўлларини қилиб боқсак жам,
Иккимиз отган бир қадамча йўқдир!

1986 йил

Тилга э'тибор

МАШИНАЛАРНИНГ ҚУЛОҒИ БОРМИ?

Аксарият интернет сайтлари "Фалон автокомпания носозлик туфайли мунча машинасини чақириб олди" деб ёзади.
Автомобиллар қўйми ёки сигирми, чақирса келадиган? Ё одамникидек қулоғи борми?
Менимча, чақиртирди дейиш ҳам нотўғри. Машина темир, унинг қулоғи ҳам, ақли ҳам бўлмайди. Минг марта чақирсангиз ҳам, миллион марта чақиртирсангиз ҳам келмайди. Уни қайтариб олиш мумкин, холос.

✏️Тошпўлат тажангнинг невараси

Тил жозибаси

ЎХШАШ СЎЗЛАР

Кўклам — баҳор.
Кўкалам — ўтлоқ, майсазор, расмий услубда айтганда, "яшил ҳудуд".

Алп Эр Тўнга авлодлари
Alp Er Tönge'nin torunları

ТУРКЧА — ЎЗБЕКЧА СЎЗЛИК

Havacılık — ҳавочилик, авиация
Doğal kaynaklar — табиий ресурслар
Kuyumcu — қуйимчи, заргар
İl — эл, вилоят
İlçe — элча, туман
Yatay — ётиқ, горизонтал
Döner kebap — дўнар кабоб, айлантириб пишириладиган кабоб
Toplantı, oturum — тўпланти, ўтирим, йиғилиш, мажлис
(арабчадан ўзлашган мажлис сўзининг ўзаги "жаласа", я'ни, "ўтирмоқ"дир)
Oyuncu — ўйинчи, актёр
Güzün, sonbahar — куз.

Ўткан кунлар сабоғи

ЭРКИН ВОҲИД ҲАҚИҚАТЛАРИ

Ҳуқуқий саводхонлик хусусида

“Пахта иши” бўйича минглаб одам қамоқда ётиб чиқди. Бунга сабаб нима? Одамларимизнинг ҳуқуқий саводсиз эканликлари асосий сабаблардан биридир... Қўрқув, қуллик психологияси устун бўлган. Ўз ҳақ-ҳуқуқини талаб қилолмаслик – элнинг фожиаси... Ўзингиз ўйлаб кўринг: бир варақ қоғозни тўлдиролмайдиган кишилар жумҳуриятимизда қанчалаб. Арзимаган ҳужжатни тўлдиролмагани учун неча-неча кишилар қонуний имтиёзлардан маҳрум.
Эҳ, биз одамларимиз ялпи саводли бўлди, ёзиш-чизишни билади, деб юраверган эканмиз...

СССР давридаги қоғозбозлик иллати ҳақида

Китоб ёзиб чарчамаган қўлим анкеталар ёзиб чарчайди.
Чет элга чиқувчилар учун бир талай сун’ий тўсиқлар мавжуд. Ҳужжат расмийлаштиришнинг ўзи ойлаб вақтингизни олади. Бир неча нусхадаги анкета саволларини ўқиб, ҳайратдан ёқа ушлайсиз.
“Миллатингиз нима?” Хўш, миллатимнинг чет элга бориш-бормаслигимга нима алоқаси бор?
“Ўзингиз ёки қариндошларингиз асирликда бўлмаганми?” Ахир, уруш тугаганига 45 йил бўляпти, асирлик ҳақида қандай гап бўлиши мумкин ва унинг чет эл сафарига нима алоқаси бор?
“Чет элда қариндошларингиз борми?” Худо хайрингни бергур, қариндошим билан нима ишинг бор? Бўлса, нима қилипти? Менинг 40 йил илгари ўлиб кетган отам ва онам қаерда, қачон туғилгани, нима иш билан шуғуллангани кимга, нима учун керак? Ёки беш яшар қизимнинг қайси боғчада таълим олаётгани “тегишли органлар” учун шунчалар зарурми? 18 нусхадаги суратим қайси раҳбарнинг албоми учун керак?
Хуллас, буларнинг ҳаммаси инсонни таҳқирлайди, унинг бебаҳо вақтини ўғирлайди.

Советлар босқини туфайли ташқи дунёдан ажралганимиз ҳақида

Яқинда матбуотда ўқиб қолдим. 1925 йилгача хорижга чиқиш йўллари очиқ бўлган экан. Ўша пайтда бошқа мамлакатларга бориб, ўқиш, тижорат ишларини амалга ошириш ёки саёҳат қилиш оддий иш бўлган. Дарвоқе, ҳозир америкалик ўзбекларнинг ота-боболари, асосан ўша йиллари хорижга кетганлар. Аммо кейинчалик мамлакат атрофида “темир тўсиқлар” яратишга киришилган. Ташқи дунёдан бутунлай ажралиб, қанча нарса йўқотганимизни энди сезяпмиз.

“Изтироб” китобидан олинди.
Тошкент, “Ўзбекистон” нашриёти, 1992 йил

Ўтмишни унутмаймиз

СССР ДАВРИДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ 130 МИЛЛИАРД ДЎЛЛИРЛИК ОЛТИНИ ЎҒИРЛАБ КЕТИЛГАН

Бугун чет элда ўз меҳнати-машаққати, пешона тери билан уч-тўрт танга топиб, “бизни ўрис боқяпти”, “биз карисда ишлаб одам бўлдик”, деган гапларни такрорлаб юрадиган жўломонлар учун бир маълумот:

“Маънавий ҳаёт” журналининг 2023 йил 3-сонида ёзилишича, СССР даврида Ўзбекистондан Маскавга 1300 тўнна соф олтин ташмалаб кетилган.
Бугун 1 грам тилланинг ўртача нархи 100 АҚШ дўллирига тенг эканини ҳисобга олсак, бу Совет даврида Ўзбекистоннинг 130 миллиард дўллирлик олтини етти ёт бегона юртларга халқимиздан яширинча олиб чиқиб кетилганини англатади.
Бу ҳали биргина Мурунтов кони ишга тушган 1969 йилдан мустақиллик қўлга киритилган 1991 йилгача бўлган қисқа даврдаги бой берилган олтинларимиз баҳоси.
СССРга етказиб берган миллионлаб тўнна пахта, мева-чева, чорва маҳсулотларимиз, Иккинчи жаҳон уруши даврида халқимиз ризқидан қийиб узатилган бойликларимиз, ундан аввал Бухоро амирлиги, Қўқон ва Хива хонликларидан тортиб олинган вагон-вагон олтину жавоҳирлар баҳоси ҳали ҳисоб-китоб қилинмаган. Улар қиймати эҳтимол триллион дўллирга тенгдир, Аллоҳ билади.

Шундай экан, тафаккур қилинг ва мени бошқалар боқяпти, деб ҳеч ўкинманг, кўз ёшингизни артинг, қаддингизни кўтаринг, азиз оғайнилар.
Сиз ҳалол меҳнат билан пул топяпсиз, гадойчилик қилаётганингиз йўқ.
Ҳақоратларга, камситишларга муносиб эмассиз.
Сизнинг ҳеч кимдан қарзингиз йўқ.

Иброҳим Тотлисас
ижро этган қўшиқ матни

Қўшиқ ўзи 👆👆👆

ҚАНИ, АЙТГИЛ

Сени кўрган чоғимда
Тилим недан тутилар?
Сени кўрган онимда,
Қўлимдаги гул* сўлар.

(Аслиятда: атиргуллар)

Сени кўрганим замон
Ҳаёт сўнгига ўхшар.
Кўзларингга боққанда
Дунёлар менинг бўлар.

Тўхта, кўнглим, ўзинг айт,
Қани, кўнглим, ўзинг айт,
Ишқимни севгилимга,
Дардимни севгилимга.

Қани, айтгил,
Уни қандай севганимни!
Қани, айтгил,
Тушларимда кўрганимни!
Қани, айтгил,
Уйқусиз тунларимни,
Қани, айтгил!

(Нақорат)

Сени кўрганим замон
Мени бир оташ ўрар.
Сени кўрганим замон
Ёнар юрагим, ёнар.

Сени кўрган онимда
Жонланур бор хотира.
Сени кўрган чоғимда
Гўё вақт тўхтаб қолар.

Тўхта, кўнглим, ўзинг айт,
Қани, кўнглим, ўзинг айт,
Ишқимни севгилимга,
Дардимни севгилимга.

Қани, айтгил,
Уни қандай севганимни!
Қани, айтгил,
Тушларимда кўрганимни!
Қани, айтгил,
Уйқусиз тунларимни!
Қани, айтгил...

(Нақорат)

Турк тилидан Келди Қора таржимаси.

Çevirmen: Geldi Kara

Куйгили гаплар

Ўзбек қўшиқчи-шоирларининг бахтига яхшиям "кўз", "сўз" ва "юз" сўзлари яратилган экан.

Ўткир Болта

Асил кўмчу сўзларим

“СОНДИРАМОҚ” ВА “ТЕНТИРАМОҚ” ФЕ'ЛЛАРИ ҲАҚИДА

Тил фақат ширин сўзлардан иборат эмас. Дакки-дашном руҳидаги, аччиқ-тизиқ, эшитса от ҳуркадиган сўз ва иборалар ҳам нутқнинг ажралмас бўлаги ҳисобланади.
Тилимиздаги “сондирамоқ” ёки “сандирамоқ” ҳамда “тентирамоқ” сўзлари бунга мисол.
Ўзбек тилининг изоҳли луғатига кўра, “сандирамоқ” ва “сандироқламоқ” фе'ллари бекор, бемақсад санқиб, дайдиб юрмоқ, санғимоқ, тентирамоқ ма'ноларини англатади.
Бу фикрга қўшилиш мумкин, лекин кўпгина шеваларимизда у алжимоқ ёки алжирамоқ, бема'ни гапларни гапирмоқ деган ма'ноларда қўлланади.
Масалан, биз тарафларда, ичиб олиб, ҳар хил гапларни вайсаётган кишига катталар: “Кўп сондирама-да, бориб ухла” дейди. Бу “Кўп алжираяпсан” дегани.
“Девону луғотит-турк”да “санриди” фе'ли – “алжиди” деб изоҳланган. Бу айнан ҳозирги “сандиради”нинг қадимий шакли бўлса керак, чунки Қошғарий бобо “Эсруг санриди” – “Маст алжиди” деган жумлани мисол қилиб келтирган.
Ҳозирги тилимизда “тентимоқ ёки тентирамоқ” деган сўз бор. У ЎТИЛда “сандирамоқ”қа нисбат берилган “бекор, бемақсад санқиб, дайдиб юрмоқ, санғимоқ” деган ма'ноларни билдиради.
“Болам, кўп тентирамай, тезроқ уйга қайт” дейди оналаримиз кўчага чиқиб кетаётган ўйинқароқ ўғилларига.
Мен “Девон”да “тенриди” деган сўзга дуч келиб, у бугунги “тентиради”нинг ўзи эмасмикан, деб ўйлаб қолдим. Чунки унинг ма'носи “айланди” экан, “айланмоқ” билан “дайдиб юрмоқ” ўртасида эса яқинлик йўқ эмас. Фақат бирида ижобий, иккинчисида салбий бўёқдорлик бор, холос.
“Айланиб юрибди” – яхши ма'нода, у “сайр қиляпти”, “томоша қилиб юрибди” дегани.
“Тентираб юрибди” ҳам “айланиб юриш”ни билдиради, фақат сал салбийроқ ма'нода, “бемақсад айланиб юриш”га нисбатан қўлланади.
Лекин Қошғарий бобонинг гувоҳлик беришича, эски ўзбек тилида “тенриди” фақат ижобий ма'нода ишлатилган экан.
Мисол: “Анинг боши тенриди” – “Унинг боши айланди”.

Асил кўмчу сўзларим

“АЛПОМИШ” ДОСТОНИДА УЧРАЙДИГАН БА’ЗИ СЎЗ ВА ИБОРАЛАР

Жавлик – ялпи, ёппасига
Касратки – калтакесак
Тиклаб – тикилиб қараб
Дўнмоқ – айланмоқ, қайтмоқ
Шобир – товуш, шарпа
Қўр – тўп, тўда
Чача – от оёғининг пастки қисмида туёққа қараб ўсган сочоқ қил
Чуйда – бошнинг орқа суяги
Ит йиқилиш – беихтиёр равишда одатдаги ҳолатдан бошқа бир ҳолатга кириш
Қиз сўйлатар – келиннинг розилиги сўралганда, уни рози бўлишга ундовчи кайвони

Афсус

"ҚЎРИҚ ЕР"ЛАР

Мен бугун бир университетнинг 2-курс талабалари билан учрашиб, суҳбатлашиб қолдим ва... даҳшатга тушдим. Фикр-тушунча, дунёқараш 4-синф даражасида тўхтаб қолгандек. Худди бузуқ соат милларидек... Яримида чет тилидан ва бошқа турли фанлардан сертификат бор, аммо фикрлаш — нол. Турли-туман танловларда ғолиб чиққанлари бор, аммо билим йўқ.
Э, оғайинлар, фарзандларимизнинг дунёқарашини ўстирайлиг-эй. Мактабга, лицейга, университетга қуруқ қатнамай, нимадир олсин. Репетиторга бориб, қуруқдан-қуруқ тест ёдлаб, имтиҳонга ҳозирлик кўравермасдан, чинакамига ўқиб, илм ўрганишсин-эй. Кейинги пайтда авж олаётган
сертификатлар балосидан, репетиторлар ғавғосидан, дипломпарастлик дардидан қутқариш керак бу авлодни. Расво дарсликлар исканжасидан озод қилайлик бу бечораларни.
Қўшиқчи, санъаткор ниқобидаги шайтонлар нағмасидан қутқарайлик. Яхши кинолар кўриб улғайишсин, китоб ўқишсин, ҳақиқий санъат дурдоналаридан баҳраманд бўлиб ўсишсин.
Миллатимизни танишсин, кимлигимизни англашсин.
"Доғ тегмаган", қўриқ ер бўлиб ётган мияларига илму маърифат уруғларини қадайлик.
Тарбияжон ҳам энажонисини излаб кетганига а-анча бўлиб қолган. Уни ҳам ўз ўрнига қайтарайлик.