Eron-Turkiya: tahlil va xabarlar

@erontahlili tomonidan @stratfocusca uchun maxsus
 
Yaqin Sharq – 2025

Yaqin Sharqda kuchlar muvozanati yana o‘zgarmoqda. So‘nggi yigirma yillikda ta’sir uchun kurash Isroil va Eron o‘rtasida kechgan bo‘lsa, 2025-yilda yangi voqelik shakllanmoqda: sahnaga Anqara chiqmoqda. G‘azo urushi, Hizbullohning zaiflashishi va Suriyadagi Asad rejimining qulashi mintaqani qayta shakllantirib, yangi uch tomonlama (Isroil, Turkiya, Eron) raqobatni vujudga keltirdi.
 
Isroil va Turkiya o‘rtasidagi raqobat: to‘qnashuv muqarrar

Eronning zaiflashuvidan foydalangan Turkiya Isroil manfaatlariga zid ravishda Suriyada va Iroqda ta’sir doirasini kengaytirishga urinmoqda. Ammo 2025-yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘qnashuv ehtimoli kam: Isroil shimolda kuchayib borayotgan sunniy tahdidini bartaraf etishga urinadi, Turkiya esa kurd separatizmini bostirish va Eronning Iroq-Suriya chegarasida ta’sirni qayta tiklashiga to‘sqinlik qilish bilan band bo‘ladi.
 
Isroil ichki siyosiy inqiroz ostonasida

G‘azodagi urushning faol bosqichi tugashi Isroil ichkarisida barqarorlik keltirmaydi. Aksincha, Tramp administratsiyasining mojaroni tugatish bo‘yicha bosimi o‘ng kuchlar va ularning raqiblari o‘rtasidagi kurashni keskinlashtiradi. G‘azo kelajagi va G‘arbiy Sohildagi beqarorlik Isroil siyosiy sahnasini yanada bo‘lib tashlaydi.
 
Eron: Tehronda hokimiyat uchun kurash

2025-yilda Eronda ichki siyosiy kurash asosiy jarayon bo‘ladi. Mintaqada ta’sirini yo‘qotgan va AQSh bilan kelishish zaruriyatiga duch kelgan rejim pragmatiklar va radikal mafkurachilar o‘rtasida ajralib ketadi. Natijada, armiya va Islom inqilobi qo‘riqchilari korpusi siyosiy tizimda yanada ko‘proq rol o‘ynay boshlaydi.
 
Arab davlatlari: ikki frontda urush.

Eron tahdidi pasayishi bilan arab davlatlari ikki asosiy masalaga e’tibor qaratadi: Turkiyaning mintaqaviy gegemon bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik va Isroil bilan muvozanatni saqlash. G‘azo tiklanishi va falastinliklar masalasi Misr va Iordaniya uchun hayotiy ahamiyatga ega bo‘ladi, chunki bu davlatlar har qanday mintaqaviy beqarorlikka juda ta’sirchan.
 
Rossiya: revanshga intilish

Asad rejimining qulashidan so‘ng Rossiyaning Suriyadagi ta’siri zaiflashdi, lekin Moskva hali ham o‘z imkoniyatlarini yo‘qotgani yo‘q. Uning Anqara va Tehron bilan aloqalari unga ta’sir doirasini saqlashga yordam beradi. Bundan tashqari, yangi sunniy islomiy elitalar tashqi yordamga muhtoj bo‘lganidan Kreml o‘z harbiy-dengiz bazalarini saqlab qolish uchun ulardan foydalanishga harakat qiladi. Eron bilan hamkorlik esa Boku va Tel-Aviv o‘rtasidagi yaqin munosabatlar fonida Ozarbayjonga bosim o‘tkazish strategiyasida muhim rol o‘ynaydi.
 
Xulosa

2025-yilda Yaqin Sharq ko‘p tomonlama raqobatning yangi bosqichiga kiradi. Isroil va Turkiya manfaatlar to‘qnashuviga tayyorlanmoqda, Eron ichki inqiroz va tashqi kelishuv o‘rtasida muvozanat saqlashga harakat qiladi, arab davlatlari esa ikkita asosiy raqibiga qarshi strategiya ishlab chiqmoqda. Rossiya o‘z ta’sirini saqlab qolishga urinmoqda. Mintaqa yangi ittifoqlar, kutilmagan hamkorliklar va beqarorlik to‘lqinlariga guvoh bo‘ladi.

Suriya uchun kurashda kim g‘olib bo‘ladi? – davomi
 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, bir qator taxminlarni ilgari surish mumkin:
 
Birinchidan, Erdog‘an Suriyada asta-sekin o‘z nazoratini kuchaytiradi, biroq Saudiya Arabistoni, Qatar va Misr pozitsiyalarini hisobga olib, ehtiyotkor yondashuvni tanlaydi. Turkiya islomiy demokratiya modelini Suriya kelajagi uchun eng maqbul variant sifatida targ‘ib qiladi.
 
Ikkinchidan, agar yangi Suriya hukumati radikal guruhlarni qurolsizlantirishni davom ettirsa va Eronga yaqinlashishdan qochsa, Isroil Turkiyaning yetakchiligini tan olishga majbur bo‘lishi mumkin.
 
Uchinchidan, AQSh ikkilanayotgan pozitsiyada qoladi – Isroil va kurdlarni qo‘llab-quvvatlash bilan birga, Turkiya bilan ochiq to‘qnashuvdan qochadi. Bu esa yashirin kelishuvlar va ta’sir doiralarining qayta taqsimlanishiga olib kelishi mumkin.
 
To‘rtinchidan, kurdlarning kelajagi noaniq qolaveradi – agar ular Suriyaning yaxlit qismi sifatida avtonom mintaqaga ega bo‘lishsa, Anqara bunga ko‘nika oladi. Ammo agar ular mustaqil davlat e’lon qilishga harakat qilsalar, bu yangi harbiy keskinlikni keltirib chiqarishi aniq.
 
Xulosa qilib aytganda, Suriya bugun Turkiya, Isroil va boshqa mintaqaviy o‘yinchilar strategik o‘yin zonasiga aylangan. Hozirgi sharoitda Anqara Suriya siyosatini shakllantirish uchun eng yaxshi pozitsiyada turibdi, va boshqa kuchlarni, jumladan Isroil, yangi reallikka moslashishga majbur qiladi.

Strategic Focus: Central Asia

Afg‘oniston oziq-ovqat xavfsizligiga yangi tahdid: Amerika yordamining to‘xtatilishi
 
K.Abdullayev, siyosiy tahlilchi
 
Amerika gumanitar yordamining to‘xtatilishi 2025-yilda Afg‘onistonning oziq-ovqat barqarorligini xavf ostiga qo‘ymoqda. So‘nggi yillarda Vashington BMT gumanitar operatsiyalarining asosiy donorlaridan biri bo‘lib kelgan va har yili Afg‘onistonga taxminan $1 mlrd ajratgan. Biroq, yangi tashqi siyosiy sharoitda AQSh Kobulga bosim o‘tkazish uchun moliyaviy mexanizmlarini kuchaytirishga tayyor, bu esa mamlakatning makroiqtisodiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
 
Gumanitar bo‘shliq va uning oqibatlari
 
2025-yilda Afg‘onistonning gumanitar ehtiyojlari $2,4 mrldga baholanmoqda, shundan 40% avval AQSh mablag‘lari hisobiga ta’minlangan. 2024-yilda esa BMT gumanitar operatsiyalarining umumiy byudjeti $3 mlrd bo‘lib, faqat $1,6 mlrd miqdorida moliyalashtirilgan. AQSh eng yirik donor sifatida ushbu mablag‘ning 46%ni ($736 mln) ajratgan. Shuningdek, oziq-ovqat xavfsizligi gumanitar rejaning 46%ni tashkil etib, unga $660 mln yo‘naltirilgan.
 
AQSh moliyalashtirishining to‘xtatilishi oziq-ovqat ta’minotidagi uzilishlarni keltirib chiqarishi aniq. 2025-yil yanvar oyidayoq afg‘on valyutasi 7,2% ga qadrsizlandi va inflatsiya o‘sdi, ayniqsa, import mahsulotlari bozorida. Bu esa ichki narxlarning oshishiga, transport va logistika xarajatlarining qimmatlashishiga olib keldi.
 
Qishloq xo‘jaligidagi o‘sish va importga bog‘liqlik
 
So‘nggi yillarda Afg‘oniston qishloq xo‘jaligida muhim yutuqlarga erishdi, xususan, bug‘doy hosildorligi 2,3 tonnaga yetdi. Tolibonning ko'knori ekinlarini bosqichma-bosqich g‘alla bilan almashtirish siyosati ichki ishlab chiqarishni oshirishga yordam berdi. 2024-2025 yillarda bug‘doy ishlab chiqarish 5,2 million tonnaga yetib, so‘nggi o‘n yillikdagi eng yuqori ko‘rsatkichni qayd etdi.
 
Biroq shunga qaramay, Afg‘onistonning yillik bug‘doy iste’moli 9,1 mln tonnani tashkil etib, mamlakatning 40–50% oziq-ovqat ehtiyojlari hali ham import hisobiga ta’minlanmoqda. Ayniqsa, go‘sht-sut mahsulotlari va o‘simlik yog‘lari bo‘yicha mamlakatning tashqi bozorga bog‘liqligi yanada yuqori. Shu sababli, global oziq-ovqat narxlari o‘zgarishi ichki bozorlarga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
 
Geosiyosiy omillar: AQShning talabari va xavflarning ortishi
 
Mavjud vaziyat nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy omillar sababli chigallashmoqda. Vashington Afg‘onistonga yordam berishni Tolibon tomonidan AQShda qolgan qurollarni qaytarish sharti bilan bog‘lamoqda. Bugungi kunda Tolibon qo‘lida 78 ta harbiy samolyot, 40 ming zirhli texnika va 300 mingdan ortiq turli qurol-yarog‘ borligi aytilmoqda.

Mazkur masala bo‘yicha kelishuvning yaqin kelajakda amalga oshishi dargumon. Agar AQSh moliyalashtirishni butunlay to‘xtatsa, Germaniya va Shveytsariya kabi boshqa donorlarning (2024-yilda umumiy yordamning 8%ni tashkil etgan) mablag‘larini ham kamaytirishi natijasida mamlakat og‘ir gumanitar inqirozga duch kelishi mumkin.
 
Xulosa qilib aytganda, Amerikaning gumanitar yordamni to‘xtatishi Afg‘oniston oziq-ovqat xavfsizligiga jiddiy tahdid solmoqda. Qishloq xo‘jaligidagi yutuqlarga qaramay, mamlakat hali ham importga qaram bo‘lib qolmoqda. Qisqa muddatda bu narxlarning oshishiga, uzoq muddatda esa ijtimoiy beqarorlikka olib kelishi mumkin.

Shunday sharoitda xalqaro gumanitar tashkilotlar va qo‘shni davlatlar Afg‘onistonga yordam ko‘rsatish strategiyasini qayta ko‘rib chiqishi zarur. Aks holda, kelgusi oylar ichida oziq-ovqat taqchilligi va inflyatsiya yanada kuchayishi mumkin.

Strategic Focus: Central Asia

Ar-Riyod muzokaralari Rossiya va AQSh o‘rtasidagi dialogni qayta tiklash jarayoniga start berdi. Yaqin vaqt ichida ikki tomonlama munosabatlar va global xavfsizlik masalalarini hal qilish bo‘yicha bir qator maxsus muzokara guruhlari shakllantiriladi:

1. Strategik xavfsizlik va qurollarni nazorat qilish bo‘yicha guruh

Qurollarni nazorat qilish — bu Moskva va Vashington o‘rtasidagi dialog hatto inqiroz sharoitida ham davom etayotgan mavzulardan biri. Strategik hujum qurollarni qisqartirish bo'yicha shartnomasi (SNV-3) 2026 yilda tugaydi va AQSh uni uzaytirishga qiziqish bildirmoqda. Biroq, shu bilan birga, Vashington Rossiyaning gipertovushli qurollari va taktik yadro kuchlariga qo‘shimcha cheklovlar joriy qilishga harakat qiladi. Rossiya esa o‘z navbatida NATO kengaytmasligi va Yevropada yangi raketa tizimlarini joylashtirish bo‘yicha cheklovlar joriy etilishiga erishishni maqsad qilgan.

2. Global xavfsizlik arxitekturasini qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha guruh

Bu guruhda global xavfsizlik tizimi, ta’sir doiralarining chegaralanishi kabi masalalar muhokama qilinadi. Shuningdek, sun’iy intellekt, kiberxavfsizlik va avtonom jangovar tizimlarni rivojlantirish bo‘yicha nazorat mexanizmlari ham kun tartibiga kiritiladi. Bu sohada qarama-qarshiliklar ayniqsa keskin bo‘lishi kutilmoqda, chunki muzokaralarga Xitoy kabi boshqa yirik davlatlarni ham jalb qilish zarur bo‘ladi.

3. Ikki tomonlama diplomatik hamkorlik bo‘yicha guruh

Har ikki tomon elchixonalar faoliyatini to‘liq tiklashdan manfaatdor. Muzokaralar doirasida diplomatik missiyalar faoliyatiga qo‘yilgan o‘zaro cheklovlarni bekor qilish, shuningdek, aloqa kanallarini kengaytirish va iqtisodiy aloqalarni qisman qayta tiklash muhokama qilinadi.

4. Energetika va sanksiyalar bo‘yicha guruh

Rossiya AQSh sanksiyalarining bekor qilinishidan manfaatdor va bu borada amerikaliklarga ayrim qo‘shma iqtisodiy loyihalar taklif etiladi. Biroq, AQSh har qanday yengilliklarni Rossiyaning boshqa yo‘nalishlardagi majburiyatlari bilan bog‘lashga harakat qiladi, xususan, Rossiya-Xitoy hamkorligi bo‘yicha talablar qo‘yishi mumkin. Shu sababli, bu masalada kelishuvga erishish oson bo‘lmaydi. Bundan tashqari, Tramp Respublikachilar ichidagi “qirg‘iylar” tomonidan haddan tashqari yumshoqlikda ayblanishdan cho‘chishi mumkin.

5. Ukraina mojarosini tartibga solish bo‘yicha guruh

Bu guruh doirasida Ukraina bo‘yicha tinchlik kelishuvining parametrlarini muvofiqlashtirish rejalashtirilgan. Hozircha bir qator masalalar bo‘yicha dastlabki kelishuvlar mavjud. Masalan, Ukraina betaraf davlat bo‘ladi, Yevropa Ittifoqi muzokaralarda ta’sir qiluvchi tomon bo‘lmaydi, Ukrainada saylovlar o‘tkazilib, undan keyin BMT tomonidan tasdiqlanadigan to‘liq tinchlik kelishuvi imzolanadi. Ukraina hududida NATO harbiylari joylashtirilmaydi. Rossiya esa front chizig‘ida nazorat ostida turgan hududlarni o‘zida qoldirish va Ukrainadagi rus tilida so‘zlashuvchilarga huquqiy kafolatlar berilishini talab qiladi. Hozircha Vashington Ukrainada yangi saylovlar o’tkazilishini talab qilmoqda. Biroq, ruslar bu talab uchun nima taqdim etishgani noma’lum.

6. Xalqaro masalalar bo‘yicha guruh (Yaqin Sharq, Arktika)

Yaqin Sharqdagi vaziyat yirik o‘yinchilarning o‘zaro muvofiqlashtirilgan harakatlarini talab qiladi. Isroil-Falastin sulhini buzilishiga yo‘l qo‘ymaslik, Suriya bo‘yicha yechim qabul qilish va boshqa mintaqaviy muammolarni hal qilish kun tartibida turibdi. Rossiya Turkiya, Eron va Fors ko‘rfazi davlatlari bilan faol hamkorlikni davom ettirmoqda, bu esa uni mintaqaviy kelishuvlarda muhim ishtirokchiga aylantiradi.

Bundan tashqari, Arktikada hamkorlik masalalari ham muhokama qilinadi, chunki bu hududda Rossiya strategik ustunlikni saqlab qolmoqda.

G’arbiy alyans