Panda Books

​​#review #taqriz

📗Karel Chapek — "Salamandralar bilan jang"

"Ma’lumki, kishi jamiyatda qanchalik yuqori mavqega ega bo‘lsa, uning eshigidagi taxtachada shunchalik kam yozuv bo‘ladi".

Ushbu mashhur chex yozuvchisining ijodi bilan ilk tanishuvim ajoyib o'tdi deyish mumkin. Dunyoda Chapekni ijtimoiy fantastika janri asoschisi sifatida bilishadi. Aynan u o'zining "R.V.R" (1920) qissasida ilk bor "Robot" terminini o'ylab topgan. "Salamandrlar bilan jang" (1916) romani Chapek ijodining cho‘qqisi hisoblanadi.

Roman syujetiga ko'ra, uzoq Indoneziya orollaridan birida suvostida yashivchi "aqlli" maxluqotlarning kashf qilinishidan boshlanadi. Avvaliga ulardan suv tubidan marvarid olishda ishlata boshaydilar. Keyinchalik katta foyda olish maqsadida kapitalistlar salamandralardan arzon ishchi kuchi sifatida foydalanadilar. Bora-bora insonlar ushbu maxluqotlarni "gumanlashtirish" yo'lidan borishadi. Salamandralar misolida yozuvchi Homo Sapienslar jamiyati qanday tuzilgani, rivojlangan sivilizatsiyalar ibtidoiy sivilizatsiyalar bilan qanday munosabat qilishini tushunib olasiz.

Kitob yengil hajv va o'sha paytda Yevropada yuksalayotgan fashizm ustidan kinoya shaklida yozilgan bo'lsa-da, o‘qigandan keyin ko‘ngilda yozuvchi ko‘p jihatdan haq degan og‘ir tuyg‘u qoladi. Oxirgi marta "Yuqoriga qarama" filmini ko'rganimda shunga o'xshash taassurot bo'lgan, olomonning johilligi va ochko‘zlik bizni vayron etishiga amin bo'lgandim.

Romanni biror janrga to'liq kiritish qiyin, ammo misol, voqealar boshida muallif kapitan van Tox orqali romantik badiiy tasvirlardan keng foydalangan bo'lsa, asar o'rtasida boshqa usullarni, masalan, salamandrlarni topish jarayoni ekspeditsiya kundaligi, salamandralar rivoji tarixini gazetalardagi xronologik maqolalar shaklida kitobxonga yetkazishga harakat qiladi. Umuman olganda, syujet juda yorqin va qiziqarli.

Bularning barchasi, shubhasiz, xayolot mahsuli. Ammo barcha fantast yozuvchilar kabi muallif ham o‘zi bilan o'zi bahsga kirishadi va Oxirzamonga o'z yechimini berishga urinadi. Oramizdan hech kim keyin nima bo'lishini bilmaymiz, shu sababdan ham bu doimo bizni qiziqtirib kelgan. Lekin shu narsa aniqkki, agar qachondir dunyo yo'q bo‘lib ketish arafasiga kelib qolsa, bu hech qanday o'zga sayyoraliklar yoki qaysidur maxluqotlarning "ong"ga ega bo'lishi tufayli yuz bermaydi. Barchasi oddiv siyosiy va iqtisodiy sabablar tufayli yuz beradi. Insoniyat fojeasi shundaki, biz birlashib boshqa sayyoralarga raketa uchirishdan ko'ra, boshqa davlatlarga raketa uchirishni afzal bilamiz.

Psixologiyada "Rad qilishdan to qabul qilishgacha" bo'lgan bosqichlar bor, asarda shu bosqichlarni salamandralar misolida yaqqol ko'rish mumkin, unda boshida shunchaki ezilgan maxluqlar keyinchalik turli jamiyatlarda turlicha pog'onalarni egallashadi. Bu orqali Chapek o'z davridan ilgarilab, zamonaviy postkolonial jamiyatimizni nihoyatda aniq tasvirlaganini ko'rishimiz mumkin.

Mutolaa menga nihoyatda manzur bo'ldi, ayniqsa xotima qismi. Kitobni barcha qattiq tavsiya qilaman, men o'zbek tilidagi kitobni topa olmaganim uchun rus tilida o'qidim, agar sizda bo'lsa, albatta mutolaa qiling.

Yoqimli mutolaa!

@panda_books

​​#haqida

Kulgu

Siz bilan bizning bugungi uchrashuvimizdan 2000 yil oldin Rim shoiri Goratsiy juda yaxshi ritorik savolni o‘rtaga tashlagan edi: Kulayotgan odamga haqiqatni aytishiga nima to‘sqinlik qila olardi?

Mening nazarimda, ustimizdan dunyo va taqdirning barcha masxaralashlariga kulgidanda kuchliroq javob yo‘q. Faylasuf Aleksandr Gersen kulgu haqida yozar ekan, u inson odatda kulmaydigan holatlarni sanab o‘tadi. Odam kulmaydi: ibodatxonada, saroyda, front chizig‘ida, departament boshlig‘i oldida, o'lim oldida. Ko‘ryapsizmi, u nima qilyapti? U haqiqatni qo‘riqlash uchun tayinlangan odamlarni sanab o‘tmoqda. Bunday mustahkam, an’anaviy haqiqatni bilasiz. Uni bugungi kunda odatda Vatan, Ona yurt, Xalq so‘zlari bilan almashtiradilar. Bu shunday haqiqatki, u uchun albatta hayot qurbon qilish kerak, yanayam afzali o‘zingizniki emas, balki boshqa birovning hayotini. Agar sen xalq yoki vatanni juda sevadigan bo‘lsang, hatto ko‘proq jonni ham qurbon qilishing mumkin. Kulgi-chi, nima qiladi? Kulgu bu o‘ta jiddiylikka masxaraboz qalpog‘ini kiydiradi. Kulgi hech qachon odamlarni gulxanga jo‘natmaydi. Kulgi dogmalar yaratmaydi.

Men kulguda taqiq va cheklovlar yo‘qligini his qilaman, chunki kulgu bunday to‘siqlarni yaratmaydi. Zo‘ravonlik va zulm hech qachon kulgu tilida so‘zlamaydi. Kulgu bizni qo‘rquvimizdan ozod qiladi, axir, kulayotgan odamga haqiqatni aytishga nima to‘sqinlik qila olardi?

@panda_books