O‘zbek tili va adabiyoti

❇️ONOMASTIKA (NOMSHUNOSLIK)❇️

Nomlar, ularning turlari, nomlanish sabablari bilan shug‘ullanuvchi tilshunoslikning bo‘limiga onomastika (lot. onuma– nom so‘zidan olingan) deyiladi.

Atoqli otlar nomlanuvchi obyekt turiga ko‘ra bir necha guruhga bo‘linadi:
1. Shaxs va ularga qo‘yilgan nomlar antroponimlar (lot. antropoz– shaxs, odam; onuma– nom): Ahmad, Karim va boshqalar.

Bek, boy, bobo, buva, mir, mirza, xo‘ja, qul, beka, bibi, begim, bonu, gul, oyim, poshsha, momo, sho kabi shakllar o‘zbekcha ismlar tarkibida nomning oxiriga yoki oldiga qo‘shilib keluvchi lug‘aviy unsurlar sanaladi.

2. Geografik obyektlar va ularning nomlari toponimlar(lot. topos– qishloq, shahar, maydon, ko‘cha, onuma– nom): Shirmonbuloq, Qorako‘l, Qarshi, Buloqboshi kabi.

Achchiqko‘l, Shaytonko‘l, Oydinko‘l, Qorako‘l, Oqko‘l, Damko‘l, Qo‘g‘aliko‘l, Bordimko‘l, Darvozako‘l, Sho‘rko‘l, Chapko‘l, Polvonko‘l, Oltinko‘l, Bordonko‘l singari nomlar gidronimlar sanalmaydi, balki toponimlarga mansub, chunki ular hozirda qishloq nomlarini anglatadi.
Nazarmahram toponimi kishi nomi va Qo‘qon xonligi davridagi amal – mansabga oid atamalardan biri mahram so‘zidan tarkib topgan. Mahram xonga yaqin bo‘lgan va uning huzuriga kira oladigan kishi.
Nayman, Jaloyir, Do‘rmon kabi joylarning nomlanishida qabila nomlari asos bo‘lgan bo‘lsa, Balandqishloq, Uzunko‘cha, Chuqurko‘cha joylarning nomlanishida esa joylarning relyefi hisobga olingan.

3.Hayvon nomlari va ularga atab qo‘yilgan nomlar zoonimlar (lot. soom– hayvon,onuma– nom): to‘rtko‘z, bo‘ribosar kabi.

4. Suv havzalari inshootlari va ularga atab qo‘yilgan nomlar (daryo, ko‘l, dengiz nomlari) gidronimlar (lot. gidro–daryo, suv, onuma – nom): Orol dengizi, Balxash ko‘li, Qashqadaryo kabi.

Antroponimlarning toponimlarga (Navoiy (shoir, shaxs nomi) – Navoiy (shahar), zoonimlarning antroponimlarga (arslon (yirtqich hayvon) – Arslon (shaxs nomi)
aylanish holatlari ham mavjud.

Turli xil obyektlarning muayyan nom bilan atalishida ularning ma’lum belgilari e’tiborga olinadi. Buyuk shaxslarning nomini abadiylashtirish uchun u bilan qandaydir bog‘liq bo‘lgan holat hisobga olinadi yoki shaxsga katta hurmat yuzasidan joy shu shaxs nomi bilan yuritiladi. Masalan, Hamzaobod shahri shu joyda ma’lum davr yashab, mehnat qilgan Hamza nomi bilan; Qipchoq, Saroy qishloqlarining nomlari shu qishloq aholisining etnik kelib chiqishi bilan, Qatorterak, Uchtol, Beshariq, Balandmasjid singari joy nomlari shu joydagi o‘simlik, bino, suv inshooti xususiyati bilan bog‘liq ravishda qo‘llangandir.

Shaxsga qo‘yilgan nomlarda esa ota-onaning orzu-umidi (Baxtiyor, Umid, Go‘zal), bolaning tashqi belgisi (Xoldor, Anor, Qovoqvoy), xalqning urf-odati (O‘roqvoy, Teshavoy),tug‘ilgan kuni (Odina, Jumavoy, Navro‘z, To‘ychi)o‘z aksini topgan bo‘ladi.

💻 Kanal: @Ona_tili_va_adabiyot_N1
🖥 Guruh: @Ona_tili_va_adabiyot_1

❇️Talmeh❇️
Talmeh (ar. chaqmoq chaqishi, nazar tashlash) - she’rda tarixiy voqea, shaxslar, adabiy qahramon, joylarga ishora qilish san’ati.
• Ayub – payg`ambarlardan biri. Sabr timsoli. Badanini yara bosib, qurtlab ketsa ham chidagan. Xudoning inoyati bilan tuzalgan.
• Iso – jon ato etuvchi, tiriltiruvchi, og`ir bemorlarni davolay oluvchi xususiyatga ega bo`lgan payg`ambardir. Iso so`zi o`rniga Masih yoki Ruhulloh nomlari ishlatilishi mumkin.
• Luqmon – mohir tabib, hakim, donishmand.
• Muso – payg`ambar, xudo bilan so`zlashgani uchun Kalimulloh unvonini olgan. Adaboyitda shubon (cho`pon) ekani va shu cho`ponning tayog`i yodga olinadi.
• Nuh – ming yildan ziyod umr ko`rgan payg`ambar.
• Sulaymon – payg`ambar. Dovud alayhissalomning 12ta farzandidan kenjasi, valiahdi. Kuchli saltanatga ega ekanligi, shamolning, davrning va jinlarning unga bo`ysundirib berilganligi, uchar taxtga ega ekani bilan qo`llanadi. Sulaymon nomi bilan Hudhud, Chumoli, Bilqis,Osaf nomlari tilga olinadi.
• Xizr – abadiy tiriklik timsoli bo`lgan payg`ambar. Obi hayvon, obiyat, ziloli Xizr, chashmayi Xizr nomlari bilan yititiladi.
• Ya’qub – g`am va ayriliq timsoli bo`lgan payg`ambar. Sevikli o`g`li Yusufning hajrida g`am chekib ko`zlari ko`r bo`lib qoladi. Adabiyotda Bayt ul-hazan (g`am uyi)
• Yusuf – payg`ambar. She’riyatda Zulayho va Ya’qub nomlari bilan qo`llanadi. Kan’onda tug`ilgan. Misr hukmdori bo`lgani uchun uni Yusufi Kan’on, Yusufi Miriy nomlari bilan aytiladi.
• Zikriyo – (Zakariyo). Kofirlar zulmidan qochib daraxt ichiga yashiringan va kofirlar uni daraxt bilan arralaganda ham xudoning nomini tildan qo`ymagan.

💻 Kanal: @Ona_tili_va_adabiyot_N1
🖥 Guruh: @Ona_tili_va_adabiyot_1

"1 kunda 1 g‘azal" turkumida 40 dan ortiq g‘azal tahlili tashlangan edi. "1 kunda 1 tinish belgisi" turkumi ham o‘z nihoyasiga yetdi.

Endi nima qilsak ekan...