Муҳаммад Исмоил ижоди

Ўшанда сизнинг ҳузурингизга борсам, тўй бўлиб кетар эди. Не бахтки, бугун ҳам сизнинг ҳузурингизга бориш, қошингизда ўтириш мен учун дунёдаги энг катта байрам, энг катта тўй, Онажон! Илоҳо бу тўй ҳеч қачон тугамасин!

ТЎЙ ТЎЙ БЎЛСИН, ТЎЙ БЎЛСИН, ТЎЙЛАБ КЕЛДИК

Оналар юраги мўъжизаларга тўла муҳташам ва қудратли сайёра эканлигини биламан. Лекин бу билим жуда юзаки ва саёз. Худди Ойнинг борлигини билишдай гап, лекин у нималардан иборат, кучи ва қудрати қанча, уни нима ҳаракатга келтириб турибди, унда не сир асрорлар бор, ақлим етмайди. Шундай бўлсада мен бу сайёрани севаман!
Онам, Зомин тоғ этакларида туғилган. Онамнинг юрагига шу тоғларнинг юксак виқори, ям яшил далаларнинг мафтункор таровати, сайроқи қушларнинг авж пардалардаги ғамзали хонишлари, шарқираб оққан сувларнинг замзамали мавжлари, қип қизил қизғалдоқлар гиламдай ястаниб ётган кенгликларда чопаётган ёввойи йилқиларнинг ўйноқи кишнашлари, ўлан айтган бахшиларнинг мастонавор овозлари, қўй қўзиларнинг ширин ширин эрка маърашлари, кўпкари чопган мард ва чапдаст чавондозларнинг ғолибона ҳайқириқлари мангуга жойлашиб олгандай. Шу туфайли онамнинг қадди қомати ҳамиша тик, ҳамиша нафси тўқ, қалби қоядай виқорли, ҳамиша ҳиммати баланд, ҳамиша сахий.
Отам, бир йилдан ортиқ шифохонада ётди. Онам, қаерда йилт этган умид учқуни кўринса, отамни ўша шифохонага олиб борди. Мол ҳол, мошина, нима кўзга кўринса ҳаммасини сотиб, шифокорларга тутқазди. Уйимизни сотувга қўйди, “Сиз омон бўлсангиз мол мулк, ҳаммаси топилади, фақат сиз соғайиб кетинг, менга мол дунё эмас, сиз керак,” деди мардонавор. “ Ҳаммаси тугади, чироғим сўнди, дўхтирлар Рашидовдай одамни олиб қололмади, мени олиб қолармиди,” дея пичирлади мунгли овозда хаста отам. Ўша куни тонгда Шароф Рашидовнинг вафоти ҳақида овоза тарқалган эди. Кўп ўтмай отам жон берди. Онам қирқ кун тик оёқда аза тутди. Отам тириклигида шамол қаердан эсиб, қаерга кетишини билмас эдик. Энди нимаики савдо ўтса бизнинг бошдан ўта бошлади, нимаики ниш санчилса, бизнинг суякка санчила бошлади.
Онамнинг қоқсуяк қўлларини силаб, бу қўллар қанчалик қудратли қўллар экани ҳақида бир ҳикоя гапириб бераман.
Отам қазосидан бир йил ўтиб, бўшаб қолган оғилхонамизга эмизикли бузоғи бор сигир олмоқчи бўлдик. Бировнинг сигирини савдолашиб қўйдик. Уйда пичан йўқ эди, аввал пичан олиб, кейин сигирни келтирадиган бўлдик. Оқлик бор жойда очлик йўқ деганларидай, сут қатиғи рўзғорга ярайди деган умидда эдик. Ўша куни бир танишимиз қарз сўраб келди. Онамга ялиниб ёлворди. Худонинг зорини қилди, бир ойда қайтараман деб, ота онасини ўртага қўйиб қасам ичди. Онам дўлвор, кўзи тўқ, кенг феъл инсон эмасми, пулни бериб юборди. Пул бир йилда қайтмади. Ҳаммасидан алам қиладигани ўзимиз ўша пулга зор эдик. Ўзимизнинг ҳамма тирикчилигимиз тўхтаб қолган эди. Ўзимиз қадам ташлайолмай қолган эдик. Бир йилдан кейин ўша одамнинг уйига борсак, уйини сотиб, кўч кўронини кўтариб кетган экан. Онам бир оғиз сўз демади. Бир оғиз қарғамади. Бир оғиз қаерга кўчиб кетганини сўрамади. Изига қайтди-ю, то уйгача йиғлаб келди. Бу ҳақда бир оғиз гапириш учун бизга изн бермади. Мана орадан қирқ йилга яқин вақт ўтди. Ҳаммаси куни кечагидай онамнинг ҳам, менинг ҳам, бутун оила аъзоларимизнинг ҳам ёдида. Аммо онам бу ҳақда ҳеч қачон гапирмайдилар, биз гапирсак, “ўтган ишни эзиб қайтасан, қўй тузув тузув гапдан гапир” дейдилар. Бугун, онамнинг мунгли, ҳорғин ва маҳзун кўзларига термулиб, шу воқеаларни эсладим. Бу маюс кўзларнинг остида қанча қанча азоб уқубат, сабр, матонат, чидам бор. Қанча қанча ёлғонларни, алдовларни енгиб ўтган куч бор, қудрат бор, сир бор. Бу қўллар қанча қанча номардларни кечириб юборган заҳматкаш қўллардир.
Онамнинг кайфиятини кўтариш учун, оламдаги бор яхши сўзларни айтишга ҳаракат қиламан. Шу сўзларни ичида онамга энг ёқадигани, онамнинг ўзи айтиб берган ўланлардир. Афсуски уларнинг кўпи ёдимдан кўтарилган. Аммо биттаси борки, ҳеч унитилмайди. Буни онам талабалик йилларим, Тошкентдан Ховосга борганимда айтиб берар, келишимни кутиб турган синфдошларим, жўраларим жўр бўлар эди:
Тўй тўй бўлсин, тўй бўлсин, тўйлаб келдик.
Қўлимизда қўлрўмол, ўйнаб келдик.
Соғинчимиз кўнгилда тўлиб тошди,
Шўху шодон ўланлар сўйлаб келдик.

Санобарнинг маҳзун ҳикоясини тинглаб, кўзига ёш олганлар, бир оз тин олиб, жозилиб яна байрам кайфиятига қайтишди. Хожи онам дуо қилди: - Боқ қарасин, Ҳизир дорисин, кетмас давлат, кенг пеъл берсин, бировди бировдан кам қимасин, кўзимизни нам қимасин, қўра тўла қўйларинг бўлсин, қўрғон тўла тўйларинг бўлсин, ол десин олдирмасин, туври жўлдан тойдирмасин, жақшиларга жоноштирсин, жомонлардан одоштирсин, эска оғанди эсиргасин, жодқа оғанди жарлақасин, илоё ўзларингдан кўбайиб, ўбирли чўбирли, ризқли насибали, униб ўсиб журинглар, жугуриб журганда жўлларинг бўсин, тов келбатли бўйларинг бўсин, ўйнаб кулиб тўрт кўз тугал жанағи жанғи жилларга жетиб журайлик, овмийн Облоҳу Акбар!

Жанағи жанғи жилларга жетиб журайлик

Янги йил муносабати билан Зулайҳо хожи онамни қутлаш учун узоқ яқиндан қариндош уруғ келди. Давра кўпчилик билан файзли. Хожи онам қанча кўп меҳмон келса шунча кўп хурсанд бўлади. Невара чевараларини, эска тушканди ора ора нега фалончи жўқ деб дараклаб турди. Суҳбат қизигандан қизиди. Сўз навбати етган неваралардан бири ўз ҳикояси билан ҳаммамизни йиғлатди:
- Биласизлар, эрим ўлгач икки ёш бола билан уйимга қайтиб келдим. Чиққан қиз чиғириқдан ташқари деб бекор айтмас эканлар. Қанча меҳр кўрмай ўз уйимда бегона эдим. Мени сўраб, бир одамдан жовчи кела бошлади, аввалги турмушидан бола бўлмагани учун ажрашган, қирқ ёшлардаги, иккинчи гуруҳ ногирони, нимкала, касалванд экан. Болаларига оталик қиламан, уйим жойим бор, дебди. Ҳамширалигимни билиб, менга қарайди, усти бошимни ювади, рўзғоримни тебратади, тирикчилигимни қилади дебди. Жовчи бир келди, икки келди, бошим қотди. Онамга айтсам, билмайман болам, ўзи бир куйдинг, бу ҳам касалванд, бир оёғи гўрда экан, эртага бу ҳам ўлиб берса, яна кўчада қоласанми, деди. Жовчи эса, келишдан тўхтамади. Нима қиларимни билмай, Хожи энамдан гап олишга келдик. Бор дардимни тўкиб солдим. Энам эшитиб турдида: - Ким қачон ўлишини Оллоҳ таоло билади. Қорувли, давангирдай одамлар бугун бор, эртага жўқ. Эртага ўламан деганлар мана ўн йилдан бери жашаб журибди. Эки улчанг бор, димишингни чиғармай, индамай тийиб кетавер. Эри бор уйнинг баракаси бор. Бошинг очиқ журса эртага бир гаяк гап чиқаради, бир умр носоғига қоласан. Болаларингни фамилиямга оламан, ўзим тарбиялайман дебди, ул болани жўлға солиш сени қўлингдан келама. Гезариб жургандан кўра, Худо тақдир, пешонамдан кўрдим деда, тийиб кетавер, Худо ол қулим деса ҳеч гаппас, унга ҳам бир иккита тувиб берсанг дунёда сендан жахши одам бўлмайди, деди.
Энамни шу гапи билан тўй бўп кетди. Инвалид эр билан ўн йил яшадим. Унга бир ўғил туғиб бердим. Уч ўғилли бўлдим. Эрим ўлгач яна кўчада қолдим. Қайнағаларим бу уйда ҳаққинг йўқ, кетасан деб туриб олди. Бир йил судма суд, судрама судра юрдим. Суд мен турган уйни ярмини қайнағамга, ярмини менга ҳатлаб берди. Эшик битта, даҳлиз битта, бир парча ҳовли, унда тўрт сўлоқман ўғил, менда уч ўғил, бари катта катта бўлиб қолган. Икки куннинг бирида жанжал чиқади. Айла топпай, яна хожи онани олдига келдим. Зулайҳо энам, бахилда ақл бўмайди,болаларингни бир нарса қилиб қўймасдан, сийингни борида чиқиб кетавер, қора қилди қирқ жорган кўп, ичида ит ўлган кўп, ишлаб турибсан, қоратортиб борсанг аканг бор уканг бор, бир жойдан ижарага уй олда, аста чиқиб кетавер, Худо барини кўриб турибди, Худо жетимни бошини силайди, кўчага ташаб қўймайди, сен шўрлини бошингга уй питиб қолар, кўгайинг кесилмасин, деди. Эртаси куни бир мошин топиб кўч кўронимни орта бошладим. Ишонасизми, бутун қишлоқ изиллаб келиб, бошимда йиғлади. Қайнағаларимни қарғамаган одам қолмади. Хотин халаж йиғлаяпти, йиғлаяпти. Болаларим йиғлаяпти, йиғлаяпти. Мен ҳали кетмасимдан одамлар ўша ҳовлига мусирини олиб келиб тўкаверди, тўкаверди, ҳовлини деворини бузиб ташлади, ойналарини синдирди, шипрларини тошбўрон қилди. Қайнағаларим бети чидамай қочиб кетди. Мана ҳозир кетганимга йигирма йилдан ошди, ҳовли ҳалиям мусрхона. Қайнағамни бир ўғли ўша уйда ўзавонда ўлиб қолгач, у ҳам чиқиб кетди. Ким кўчиб борса, кимидир ўлаверди. Ҳозир ҳеч ким бормайдиган ташландиқ, ажиналар увиллайдиган, хароба бўлиб ётибди.
Мен ҳам уч йил ижарада турдим. Ака укаларим ўртага олиб бир уй олиб берди. Инвалид эримдан болаларимга ёдгорлик бўлиб яхши тарбия қолди. Уришмасди, сўкмасди, лекин тиндирмай ишлатар эди. Кечқурун ухлатмай китоб ўқиттирар эди. Ҳозир учала ўғлим катта бўлиб қолди, иккитасини уйлантирдим, биттаси Тошкентда ўқийди, ичмайди, чекмайди, беш маҳал номоз ўқийди. Ҳозир иккита ҳовлим, иккита мошинам бор. Шу инвалидга тег дегани учун энамдан миннатдорман, ўғилларимни яхши тарбиялагани, меҳнатга ўргатгани, одоб бергани учун, раҳматли ногирон эримдан бир умр миннатдорман. Одамнинг боши дейирмон тошидан қаттиқ дейишар эди, бу бош не савдоларни кўрди, аста аста ҳаммасини енгиб чиқдик. Илоҳо, энажоним соғ бўлсин!

“Йўқ, эртага эмас, ҳозир ё олдимга тушиб мен билан кетади, ё шу ерда қолади, иккинчи уйимга изини босмасин.” “Ундай деманг қудажон, ўргилиб кетай, жонимни қоқай, ундай деманг, ёшлар бир кун уришади, бир кун тепишади, бир кун апоқ чапоқ бўлиб кетади, ундай деманг, ёш болалари бор, иккита мунчоқдай боласига раҳмингиз келсин, шу бўбакларни қандай қилиб кўчага ташлаб қўясиз, бояқиш қизимни нима айби бор, қашқатаёқми, қош қайтардими, ё айтган ишингизни қилмадими, ё пишагингизни пишт дедими, гаякми, кайпангми, нега қизимни ўзавонда пачакилаб силтайверасиз, пачурасиз, буям арзанда болам, буниям папалаб катта қилганман, гард юқтирмаганман, ўзим емай ичмай шуларни едириб ичирганман. Отасиз ўсди, кўнгли ўксимасин деб, сўпитўрғай сайрамасдан қора шомгача ўмганим ишиб ишладим. Энди овзи ошга етганда, бурни қонамасин, жон қуда, буни кўчага ҳайдаманг, эртага ўзим олиб бориб қўяман.” Ўшанда онам, қуда холани оёғига зор зор осилиб йиғлади. Қуда хола, “Нари тур-э!” дея онамни итариб юборди ва терс бурилиб кўчага чиқиб кетди. Онам ерга йиқилганча, йиғлаб қолаверди. Онамнинг ўша йиқилгани ҳеч қачон кўз олдимдан кетмайди.
Онамнинг нимжон қўлларини силаб сийпалаб шу воқеани эслаб ўтирибман. Оҳ, шунча хорликларни кўтарган онажоним-а!
Бировни осмон билиб, ўзини ер тутган хокисор онам-а!
Ўшанда онам тўғри қилган экан. Бугун ўша опчамнинг эри хожи, опчамни еру кўкка ишонмайди, ўтирғизгани жой тополмайди, силкиллаган соқолини болта билан чопсангиз чопилмайди, гариллаши оламни бузади, димоғи чоғ, кети карсондай, орқаси жер искамайди, тоши ўрга жумалайди, жағи жўқ, жир битган, жўли жўлдай, бировга гап бермайди, ўтоғоси, невара чеварали бўлиб, қўша қўша мошинлар миниб, эшкинлаб юрибди. Ўшанда онам бир оғиз жаҳл қилганда, сийлаганди сигир билмас, эсиргаганди эшак билмас деб, пишанг берганда, бу оила бузилиб кетарди, биз ҳам буни тўғри қарор деб қабул қилар эдик. Лекин онам энг тўғри йўлни танлаган, узоқни кўзлаган экан. Бизнинг ақлимиз етмаган нарсага ақли етган, юрагига қулоқ тутган экан.
Бизга тўғри йўл кўрсатувчи барча мунгли, мушфиқ, мунис оналаримизга шон шарафлар бўлсин!

ҚАЙНОНАНИНГ НИШИ БОР, ТИЛИДАЯМ ТИШИ БОР
Мана янги йил кириб келди. Онам 2025-йилга қадам ташлади. Унинг ориқ, заиф ва нимжон қўлларини силаб ўтирибман. Ажин босган юзларига, мунғайган, мўлтираган, сўнай сўнай деб турган қорачиқларига қараб кўзимга ёш келади. Онам эсон омон 2025 йилга етиб келди. Бизни қувончга тўлдириб, қайта қайта ўлим чангалидан омон чиқди. Қанча хорликлар, зорликлар, абгорликлар кўрди. Онамни ёнида бир ривоят ёдимга тушаверади. Бир ўғри, бировнинг уйини шип шийдам қилиб, бор мулкини олиб кетибди. Уй эгаси кўчага чиқиб, зор зор йиғлабди. Шунда ўғри янги либосларда қайтиб келибди-да, ўн танга пул берибди. Уй эгаси бу саховатли инсонга минг минг раҳмат айтиб, қуллуқ қилибди, уни дунёдаги энг яхши инсон дея, таърифлабди. Афсуски, онам бир умр шундай яшади. Балки, шундай яшагани учун бугун юз ёшга киргандир, 2025-йилга ғолибона қадам ташлагандир. Онамнинг ҳақини еганларнинг кўпчилиги, дорилбақога юз бурди. Айтишадику, Оллоҳ мазлумлар тарафида деб.
Худо насиб қилса, 2025 – йилда онам ҳақида бир неча ҳикоя ёзмоқчиман. Олдингдан оққан сувнинг қадри йўқ дейишади, олдимдан оққан улкан меҳр дарёсини қадрламоқчиман, онам айтгандай, “Олисдан арабалағанча, жақиннан дўрбала”, яъни “Олисдан аравалаб ташигандан кўра, яқиндан тўрвага солиб ташиган яхши”, ўзим кўрмаган, билмаган мавзуда роман ёзгандан кўра, ўзим кўрган, гувоҳи бўлган, қалбимда қадалиб турган мавзуда ҳикоя ёзганим яхши. Оналар юрак амри билан иш тутар экан, оналарнинг юраги фаҳмимиз етиши қийин бўлган, ақл бовар қилмас, меҳру-мурувват сайёраси экан.
Бир кун, у пайтда иярчан бола эдим, опчам қўлида чақалоғи билан инграб сиқтаб келиб қолди. Юзлари кўкарган, ўпкаси тўлиб, ҳиқ-ҳиқ йиғлайди. Эри ичиб жанжал кўтарибди, қўлига тушганни уриб синдирибди, ҳай-ҳайлаганларни кўчага қувибди, э йўқ бэ йўқ опчамни тутиб олиб, роса калтаклабди, тепкилабди. Аламдан, додини кимга айтишни билмай, чақалоғини кўтарибди-да, йўлга тушибди. Табиийки, куёвнинг бу қилиғи, ғазабимизни келтирди. Ёш бошим билан, куёвдан қандай қилиб ўч олиш режасини туза бошладим. Сингилларим, “урган қўлинг синсин” дея очиқдан очиқ қарғай бошлади. Акам ҳозир куёвни излаб топаман, туғилганига пушаймон едираман деб, йўлга ҳозирлана бошлади. Шу пайт, уйимизга куёвнинг онаси кириб келди. Салом аликни калта қилиб, синглимга қарата, “Қани олдимга туш, нимага мендан бесўроқ келдинг, ким сенга рухсат берди, нимага уйдаги гапни кўчага олиб чиқдинг, уйим каптархонами, ҳохласанг келасан, ҳохласанг кетасан, нега остона ҳатладинг,” дея ўшқириб кетди. Қуда холанинг бу ўдағайлашлари, ёниб турган оловга керосин сепиш билан баробар эди. Ҳаммамиз ғазаб отига минган, қиличларимиз қиндан чиққан эди. Онам, шу пайт қўлига таёқ олдида ҳаммамизни уриб, зўрлик билан ичкари уйга қамади. Қуда холани эса, меҳмонхонага таклиф қилди. Қуда хола ўз айтганида туриб олди, “Қани олдимга тушсин, ҳозир ё олдимга тушиб мен билан кетади, ё шу ерда қолади. Жавоби шу. Мен ўғлимни бошқага уйлантираман. Қизингизни этагингизга солиб ўтираверинг.” Ҳой қуда, нима деяпсиз, иккита болани уволи тутмайдими, ҳеч бўлмаса шу икки норасидани уволидан қўрқинг, ойдай болалар кимни иргасига сиғади, қизим бир кун уйда турсин, сал нафас ростласин, оғзи бурни қон бўлиб ётибди, эртага алдаб сулдаб олиб бориб қўяман”.

ЎҚУВЧИНИ ҚАЕРДА ҚАНДАЙ ЖАЗОЛАШАДИ?

АҚШДА

Энг даҳшатли жазо — бу дарсларга боришни тақиқлаш. Америкада мактаб ўқувчиси учун бу фожиа. Чунки ёмон баҳо олганлар кейинги йилга қолдириб юборилади. Баҳолар эса компьютер дастури ёрдамида қўйилади. Жиддий мактаб қоидабузарликлари билан полиция ва суд тизими шуғулланади.

ЯПОНИЯДА

Японлар болани кичик ёшидан меҳнатга ўргатади. Синфхоналар ва мактаб ҳовлисига қўшиб ҳожатхонани ҳам ўзлари тозалайди. Мактабларда интизомга қатъий риоя қилинади. Кеч қолиш, бўяниш ёки формасиз дарсга кириш жисмоний меҳнат ёки дарра билан жазоланади.

ГЕРМАНИЯДА

Ўқувчи дарсдан қочса, вояга етмаганлар хизмати аралашади. Агар таълим интизоми бузилган бўлса, мактаб маъмурияти полицияга хабар беради. Ойига 3 кундан ортиқ сабабсиз дарс қолдирганларга 1000-2500 евро жарима солинади.

ЖАНУБИЙ КОРЕЯДА

Ўқитувчи итоатсиз ўқувчиларни жисмоний жазолаш ҳуқуқига эга. Масалан, кафтларга калтак билан уриши мумкин. Бунинг учун ота-оналар ҳеч қандай эътироз билдира олмайди.

БУЮК БРИТАНИЯДА

Дарс пайтида ўқувчиларни мактаб ҳудудидан чиқариш тақиқланади. Фақат ота-оналар ёки кураторнинг ёзма илтимоси билан рухсат этилади. Шу билан бирга, ота-оналар ўз фарзандини мактабдан олиб кетгани учун жаримага тортилиши мумкин. Агар жарима 28 кунда тўланмаса, жиноий жавобгарликка тортилади.

ФРАНЦИЯДА

Агар ўқувчи ойда тўрт мартадан кўп дарс қолдирса 150 долларгача жарима солиниши мумкин. Агар ўқишни қолдириш боланинг таълимига таъсир қилаётган бўлса, ота-оналар 2 йиллик қамоқ жазоси ва 33 минг доллардан ортиқ миқдорда жаримага тортилади

ЎЗБЕКИСТОНДА

Бизда ўқувчини жазолаган ўқитувчини жазолашади.

Юқорида мисол келтирилган ўқувчига бўлган муносабат алал оқибат, ўша мамлакатнинг жаҳон иқтсодиётидаги ўрнини белгилайди.

@orifonuz