Қийноққа солиш ҳолатлари энг кўп ички ишлар тизимида кузатилмоқда
Бош прокуратура Ички ишлар органларида қонунчилик ижроси устидан назорат бошқармасининг ТҚФ натижасида инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари бузилганлиги тўғрисида келиб тушган ариза ва шикоятлар таснифига кўра, терговга қадар текширув, суриштирув ва тергов масалалари юзасидан 2020 йилда 5816 та, 2021 йилда 10333 та, 2022 йилда 11271 та мурожаатлар келиб тушганлигини маълумот тариқасида билдирган.
Мазкур статистик маълумотлар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралардан инсон ҳуқуқ ва эркинликларини бузиш ҳолатлари энг кўп ички ишлар тизимида учраётганлигидан далолат беради.
Ўзбекистоннинг 2022 йилдаги инсон ҳуқуқлари бўйича ҳисоботида “ҳуқуқ-тартибот идоралари, тергов ва жазони ижро этиш муассасаларида айбланувчи, судланувчиларнинг айбига иқрор бўлишида ёки жиноят процессида фойдаланиш мумкин бўлган маълумотларни олиш мақсадида қийноққа солиш ва шафқатсиз муомалада бўлиш давом этмоқда”, дея хулосага келинган”. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимлари томонидан қийноқ ва бошқа тазйиқлар ўтказилганлиги ҳақида 2022 йилда 268 та, 2021 йилда 309 та, 2020 йилда 276 та ариза ва хабарлар келиб тушган.
Адвокатлик амалиётидан маълумки, инсонни қийноққа солиш аксар ҳолларда шахс ушланганидан бошлаб 24 соат ичида тезкор қидирув ходимлари томонидан содир этилади. Асосий мақсад ундан иқрорлик тушунтириш хатини олиш бўлади ва ушбу жараёнда ҳимоячи иштирок этмайди. Олинадиган тушунтириш хати процессуал ҳужжат, яъни далил ҳисобланмаса-да, унда кўрсатилган ҳолатлардан келиб чиқиб кейинчалик суриштирувчи ёки терговчи томонидан гумон қилинувчини сўроқ қилиш баённомаси шаклида далил расмийлаштирилади. Қолаверса, суд ва тергов органлари дастлабки тушунтириш хатини айбланувчининг айбдорлиги исботи сифатида баҳолаши мумкин.
Ушланган шахсни қийноққа солиш учун аввалдан синалган ва қўлланиб келинаётган яна бир тактик усул мавжуд: жиноят содир этишда гумон қилинаётган шахс маъмурий ҳуқуқбузарлик (масалан, майда безорилик, ички ишлар органлари ходимининг ўз хизмат бурчини бажаришига каршилик кўрсатиш ёки 15 суткагача муддатга маъмурий камоққа олишга сабаб бўладиган бошқа хатти-ҳаракатларни) содир этишда айбланиб, суд орқали маъмурий қамоққа олинади, сўнгра қийноққа солиш орқали ундан иқрорлик кўрсатуви олинади ва у гумон қилинувчи ёки айбланувчи мақомига ўтказилади.
Бундай ҳолатларда маъмурий жавобгарликка тортилаётган шахс камдан кам ҳоллардагина адвокатнинг юридик ёрдамидан фойдаланиш имкониятига эга бўлади. Чунки, биринчидан, фуқаронинг ҳуқуқий онги юқори бўлмаганлиги сабабли, у ўз ҳақ-ҳуқуқларини, хусусан, сукут сақлаш ҳуқуқини, берган кўрсатуви уни айблаш учун ишлатилиши мумкинлигини ёки ҳимоячининг иштирокисиз кўрсатув бермаслик ҳуқуқини билмайди ёхуд, билган тақдирда ҳам турли сабабларга кўра ундан фойдаланишга жазм қилмайди. Иккинчидан, шундай ҳуқуқлари борлиги мутасадди шахслар томонидан уларга деярли тушунтирилмайди.
(Ю.ф.д. Баҳром Саломовнинг “ҚИЙНОҚЛАРГА ҚАРШИ КУРАШИШ: Халқаро ҳужжатлар имплементацияси ва миллий қонунчиликни такомиллаштириш масалалари” мақоласидан. “Advokat” журнали, 2024 йил 6-сон).
Бош прокуратура Ички ишлар органларида қонунчилик ижроси устидан назорат бошқармасининг ТҚФ натижасида инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари бузилганлиги тўғрисида келиб тушган ариза ва шикоятлар таснифига кўра, терговга қадар текширув, суриштирув ва тергов масалалари юзасидан 2020 йилда 5816 та, 2021 йилда 10333 та, 2022 йилда 11271 та мурожаатлар келиб тушганлигини маълумот тариқасида билдирган.
Мазкур статистик маълумотлар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралардан инсон ҳуқуқ ва эркинликларини бузиш ҳолатлари энг кўп ички ишлар тизимида учраётганлигидан далолат беради.
Ўзбекистоннинг 2022 йилдаги инсон ҳуқуқлари бўйича ҳисоботида “ҳуқуқ-тартибот идоралари, тергов ва жазони ижро этиш муассасаларида айбланувчи, судланувчиларнинг айбига иқрор бўлишида ёки жиноят процессида фойдаланиш мумкин бўлган маълумотларни олиш мақсадида қийноққа солиш ва шафқатсиз муомалада бўлиш давом этмоқда”, дея хулосага келинган”. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимлари томонидан қийноқ ва бошқа тазйиқлар ўтказилганлиги ҳақида 2022 йилда 268 та, 2021 йилда 309 та, 2020 йилда 276 та ариза ва хабарлар келиб тушган.
Адвокатлик амалиётидан маълумки, инсонни қийноққа солиш аксар ҳолларда шахс ушланганидан бошлаб 24 соат ичида тезкор қидирув ходимлари томонидан содир этилади. Асосий мақсад ундан иқрорлик тушунтириш хатини олиш бўлади ва ушбу жараёнда ҳимоячи иштирок этмайди. Олинадиган тушунтириш хати процессуал ҳужжат, яъни далил ҳисобланмаса-да, унда кўрсатилган ҳолатлардан келиб чиқиб кейинчалик суриштирувчи ёки терговчи томонидан гумон қилинувчини сўроқ қилиш баённомаси шаклида далил расмийлаштирилади. Қолаверса, суд ва тергов органлари дастлабки тушунтириш хатини айбланувчининг айбдорлиги исботи сифатида баҳолаши мумкин.
Ушланган шахсни қийноққа солиш учун аввалдан синалган ва қўлланиб келинаётган яна бир тактик усул мавжуд: жиноят содир этишда гумон қилинаётган шахс маъмурий ҳуқуқбузарлик (масалан, майда безорилик, ички ишлар органлари ходимининг ўз хизмат бурчини бажаришига каршилик кўрсатиш ёки 15 суткагача муддатга маъмурий камоққа олишга сабаб бўладиган бошқа хатти-ҳаракатларни) содир этишда айбланиб, суд орқали маъмурий қамоққа олинади, сўнгра қийноққа солиш орқали ундан иқрорлик кўрсатуви олинади ва у гумон қилинувчи ёки айбланувчи мақомига ўтказилади.
Бундай ҳолатларда маъмурий жавобгарликка тортилаётган шахс камдан кам ҳоллардагина адвокатнинг юридик ёрдамидан фойдаланиш имкониятига эга бўлади. Чунки, биринчидан, фуқаронинг ҳуқуқий онги юқори бўлмаганлиги сабабли, у ўз ҳақ-ҳуқуқларини, хусусан, сукут сақлаш ҳуқуқини, берган кўрсатуви уни айблаш учун ишлатилиши мумкинлигини ёки ҳимоячининг иштирокисиз кўрсатув бермаслик ҳуқуқини билмайди ёхуд, билган тақдирда ҳам турли сабабларга кўра ундан фойдаланишга жазм қилмайди. Иккинчидан, шундай ҳуқуқлари борлиги мутасадди шахслар томонидан уларга деярли тушунтирилмайди.
(Ю.ф.д. Баҳром Саломовнинг “ҚИЙНОҚЛАРГА ҚАРШИ КУРАШИШ: Халқаро ҳужжатлар имплементацияси ва миллий қонунчиликни такомиллаштириш масалалари” мақоласидан. “Advokat” журнали, 2024 йил 6-сон).