She'r sehri

Бунча гўзал инсониятнинг
Китобларда қолган ҳаёти...

Курт Воннегут ёзади: “Мен бир марта ўғлим Маркдан ҳаётнинг маъноси нима эканлигини сўрадим ва у шундай деди: “Биз бир-биримизга ҳаётда доим олға боришга ёрдам бериш учун туғилганмиз”. Иқтибоснинг маъноси тушунарли: ота ва бола бир-бирига кўмаклашиши, бир-бирини қўллаб-қувватлаши ҳақида. Бироқ гапнинг мазмуни фақат бугина эмас. Инсон ҳар дақиқада, ҳар кимга ёрдам бериши мумкин. Ҳатто Ер шарига, ҳатто бутун коинотга.

Шоир Бобур Элмурод шеърларида шундай кайфиятни кўрамиз. Лирик қаҳрамон ўзини аввало табиатнинг бир унсури деб билади. Худди майсалар, гуллар, қушлар ва бошқа жонзотлар каби. У гапира олади, у фикрлайди, бироқ барибир ўша жонзотлар каби бир яратиқ. У ҳис қила олади, у ачина олади, у ҳисларини ифодалай олади. Масалан, шохидан айрилган, эҳтимол, умрининг сўнгги дақиқаларини яшаётган каркидон тақдирига ачинади. Одам уни отди. Унинг борар жойи йўқ, буткул ҳимоясиз жонзот. Афсус, шохсиз каркидон ҳеч кимга керак эмас:

Ахир шохи йўқ деб рад этиб турса,
“Ҳайвонот боғи”нинг

хўжайини ҳам.
Бобур акада дунёдаги барча яратиқларни бир бутун, бир гармонияда кўра олиш фазилати бор. Кундалик ҳаётдаги воқеалардан ҳикмат топа олади. Ва албатта, шу кузатувларни шеърга айлантиради. Табиий, зўриқишларсиз ёзилган шеърлар. Ҳам завқ беради, ҳам мушоҳада қилишга мажбурлайди. Юқумлилик кучли. Шеърлардаги абадий саволлар ўқувчини ҳам ўйлантиради:

Бир кун тирик қайтса уйига оҳу,
Ниш урган майсалар кўрса баҳорни.
Бир кун илон зоти сочмаса оғу,
Ўша кун келарми,

ўша кун борми?
Образлар, деталлар ва манзаралар фавқулодда, хилма-хил, аммо улардаги хулосалар оғриқли: “Сунъий гулга қўниб, жон берган ари”, “ўғлининг кўзи олдида йиқилган ота”, “ўрмондаги таназзул: майнанинг ҳар куни майна бўлиши, илоннинг пўстини сотиши”, “умрида бирор аждар кўрмаган аждар овловчи”, “бедазордан ити Олапарни қидираётган болалик”, “чолнинг Худо йўқ деган хулосага келмаслиги учун отилган танга” ва бошқалар.

Ўзини дунё тақдирига дахлдор деб билиш, инсониятнинг энг гўзал ҳисларини қутқариб қолиш, ёруғ оламни покиза кўриш истаги – Б.Э. ижодининг бош томири. Бу шеърлар ортида нафақат одамзодга, балки ярадор қушлару, сарғайган майсага, икки қоя ўртасидаги бир энликкина жарда муаллақ қолган оҳуга ҳам бетаъма ҳамдард бўла оладиган инсоннинг сийрати кўриниб туради:

Очнинг кўзи билан боқдим дунёга,
Қушнинг кўзи билан боқдим дунёга,
Нон бўлиб кўринди,

дон бўлиб кўринди – дунёси...

Аслида, ҳамма гапни шеърларнинг ўзи айтиб турибди.

👉 @xurshidabdurashid

МАНГУ ЁЛҒИЗЛИК ОҒРИҒИ

“Кирка” мутолааси тасаввуримдаги юнон мифлари билан боғлиқ манзараларга ранг берди. Ғаройиб олам. Асар, аввало, Кирка баҳонасида аёл қалбини таҳлил қилади.

Кирка – на она, на отасидан меҳр кўрган қиз. Кирка – на синглидан, на укаларидан оқибат топган опа. Кирка – ёлғиз фарзанди учун жон беришга ҳам тайёр, лекин барибир фарзандидан айро қолган она.

Кирка – фақат ёлғизликка маҳкум аёл. У қувғин қилинмасидан аввал ҳам ёлғиз эди, кейин бу ёлғизликка тўлиқ маҳкум этилди.
Кирка муҳаббат туфайли ўзидаги жодугарлик қобилиятини кашф этди, аммо шу муҳаббат уни жазога гирифтор қилди.

Афсун қила оласан, сеҳр қилиш қўлингдан келади, лекин қисматингни ўзгартира олмайсан. Маъбудлару нимфалар ичра ўзингга яқин инсон тополмайсан. Ёлғизликни енгиб кетолмайсан. Сен яшаган оролга минглаб фоний тўхтаб ўтади. Аммо ҳеч бири сенинг ёлғизлик кемтигингни тўлдира олмайди.

Ҳамма сени мазах қилади, ҳамма сени заиф деб билади, ҳамма сендан фойдалангиси келади. Пасифая Киркага “бу қисматингга айбдор ўзингсан, сен ўзингни эрмак қилишларига шароит яратиб берасан”, деганида тўғри ташхис қўйганди.

Менимча, муаллиф, Киркани “ўзининг илоҳлигидан уяладиган ёлғиз илоҳ” бўлгани учун бош қаҳрамон сифатида танлаган. Ва ҳикоясини унинг ҳаёти атрофида қурган. Мифларни Кирканинг доирасида занжир ҳалқалари каби бир-бирига улаб, маҳорат билан боғлай олган.

Мангу ёлғизлик оғриғи. Бу оғриқ билан яшашдан маъни йўқ. У фақат изтироб ва таҳлика келтиради. Барчасидан зериккан Кирка бу боқийликдан воз кечиб қўя қолади. Зотан, абадий яшаб, ҳаловат топмаслик бир посангида бўлса, бахт келтирган сониялар турган нариги посанги ўша мангуликни босиб кетади. Салом, фонийлик. Салом, ўткинчи дунё қувончлари.

👉 @xurshidabdurashid

***

Кел, суҳбат қиламиз, озгина ўтир,
Барибир ўзгармас дунёи қўтир.

Ўзингдан гапиргин, хотиржам бошла,
Ҳаёт ташвишларин бир четга ташла.

Майли болаликни ёдга ол, рухсат,
Менга энг беғубор пайтимни эслат.

Болалик осмони қор каби оқдир,
Биламан, у биздан анча йироқдир.

Умримиз ипидан узилган варрак,
Биз уни қувамиз сарсон, жонсарак.

Барибир бўлсак-да қанча чопағон,
Қувиб етолмаймиз уни ҳеч қачон.

Орзулар ортидан кетамиз дайдиб,
Кетган нуқтамизга бормаймиз қайтиб.

Қандай асов эдик бир дамлар, қара,
Энди қаршимизда сокин манзара.

Қай бир истагимиз рўёбин кўрди?
Қай бири армонга дўниб улгурди?

Вақт эса бешафқат, тинмай чопади,
Бизга ҳар он битта эрмак топади.

Шу билан андармон ойлар, ҳафталар,
Суғур куни каби ҳар кун қайталар.

Сен эса хотиржам, сипо турасан,
Овқатингни ейсан, футбол кўрасан.

Шундай курашасан ҳаётинг билан,
Бўлса-да, учмайсан қанотинг билан.

Қанот нима керак? Парвозлар унут,
Орзулар олдида улкан бир сукут.

Болалик осмони ҳамон бор, ишон,
Биз уни кўрмаймиз, аммо ҳеч қачон.

Кўнгил соғинчларга тўлиб кетган дам,
Ўйлайман, бир пайтлар болаликда ҳам.

Учиш истагида бўлмаганман мен,
Ҳеч қачон учишни билмаганман мен...

👉 @xurshidabdurashid

ҚАШҚАДАРЁ

Оқ салласи осмонда, этаклари чўлдадир,
Бир боласи адирда, бир боласи йўлдадир,
Уловининг жилови ҳамишалик қўлдадир,
Сафар кўрмаган алпни шер демас Қашқадарё.

Нону ош берса берган, нону ош сўрмаган эл,
Миннатин тўқмоқ қилиб бошига урмаган эл,
Миннатлининг ошига мўлтираб турмаган эл,
Ол дейди Қашқадарё, бер демас Қашқадарё.

Ғурурин Ҳисортоғдай минор қилган улус бу,
Тантиликни ўзига шиор қилган улус бу,
Дунёнинг тенг ярмини диёр қилган улус бу,
Зафар деру забар дер, зер демас Қашқадарё.

Қарши – шуур қалъаси, Китоб – ғурурнинг ери,
Қайга борса тик борар, ўшал – сурурнинг ери,
Мағрибдан Машриққача ўғли Темурнинг ери,
Тери томмаган ерни ер демас Қашқадарё.

Бироз содда, бироз қўрс, бироз тўпори, далли,
Мардга мард келган мудом, дангалига дангали,
Хиёнат кўрса аммо тиғ бўлади чангали,
Ҳиммати йўқ эранни эр демас Қашқадарё.

Аҳли аёлга хожа, ор номус учун тўра,
Дўстдан жонни аяш йўқ, ёвга аёв йўқ, жўра,
Бўрилик қилган дуруст, итлик қилгандан кўра,
Қиммати йўқ эранни эр демас Қашқадарё.

Насафийлар руҳидан ёришган баланд-пасти,
Бедилу Хисрав бўлиб олқишлар икки дасти,
Авлиёлар юртига мен-ку шеър битдим асти,
Балки ёздиқларимни шеър демас Қашқадарё.

© Мансур Жумаев
2019
Қашқадарёликларга улашинг!

Бу пост эсингиздами?

Энди тасаввур қилинг, “Қизил шапкача” эртаги ўзбек ёзувчилари томонидан ёзилганда, қандай бўларди?

Мурод Муҳаммад Дўст талқинида:

“Ўрмон мезонлардан йилтирар эди”. Йигирма йил аввал эди, куз эди, еру осмон тиниқ эди. Ва ҳавода ўргимчак иплари оҳиста сузардики, Бўрининг хаёлига айни чиройли ўй келди. Дўстларига гапириб юрдики, эй биродарлар, тоғ ортидаги ўрмонда бир ғаройиб манзара кўрдим, фалон-фалон бўлган экан. Кейинроқ кўрганларини Алвон қалпоқчага сўзлаб бергани ёдида. Бўри бу жиблажибон мардумга айтдики, “шуни бирор жойга илдириб қўйгин, алвон қалпоқча қизим”. Алвон қалпоқчанинг бош кийими аслида қизил эмасди, ўша кўҳна эртакдан қолиб кетган бир тамға эди, холос. Дарвоқе, Алвон қалпоқчанинг феълида озроқ саркашлик бор эдики, шу биргина илтимосни ҳам ерда қолдирибди. У буни биларди, ҳар қалай қачонги Бўри у! Ўзи ўрмоннинг чеккароғида, тулки уяси томонга туртиб чиққан кичкина тепаликнинг тумшуғида яшарди. Ҳарқалай, бу дафъа қариянинг кўнглини илитиш учун Алвон қалпоқча маймунжондан қилинган сомса олиб келдики, Бўрининг меҳри ийиб кетди. Алар бир-бирини кўз ёшига беланиб суйдилар.


Эркин Аъзам талқинида:

Қизил шапкача ҳар йили худди бир пайтда – ердан қор кетиб, тентак шамоллар эса бошлаган кўклам кунларида келарди; шамолларга қўшилиб, шамолдек тўполон билан кириб келарди. Тўсатдан. Елкасида – ҳа, қўлида эмас, елкасида – икки тарафига ҳам “Бувимга” деб ёзилган тўрхалта, чап кўзини қисинқираганча Бўрининг қаршисида беўхшов тиржайи-иб туради. Сўнг, қўлидаги тўрхалтадан бирор куйган сомсани олиб Бўрига узатади-да, қулочларини кенг ёзиб, Бўрининг худди болалигидек беғам овозда ҳайқиради: “Чантриморе-э!” Бўри деганимиз, очофат бир махлуқ бўлса ҳам, Қизил шапкачага итлик қилармиди, йўқ, енгилгина қучиб қўяди. “Каламакаторе”, дейди истаб-истамай.


Тоғай Мурод талқинида:

Бўри увлаб-увлаб кунни кеч қилди.
Бўри Қизил шапкачани йўқлаб-йўқлаб кунни кеч қилди.
Шу оқшом ўтиб кета қолмади. Бу тонг деганлари ота қолмади.
Қизил шапкачанинг – пучуққина, жиккаккина қизнинг гаплари жон-жонидан ўтиб кетди.
Бўри кулбасида тўлғона-тўлғона ётар бўлди.
Қизил шапкача ўрмонда юра-юра адашиб қолганди.
У Бўрининг кулбасини тополмай сарсон бўлди. Ўрмонни гир-гир айланарди, юраги зир-зир титрарди.
Ўрмондаги ҳамма ҳайвоннинг уяси кўринар, фақат Бўрининг инини топиш армон бўлди.
Қўлидаги саватга қараб юм-юм йиғлади.
Елкалари титраниб-титраниб йиғлади.
Бир чеккада қунишиб-қунишиб йиғлади.
Сават ичидаги маймунжондан қилинган сомса совир бўлди.
Совиб қолган сомсани Бўри емас бўлди.

(Давоми бор)

👉 @xurshidabdurashid

Судхўрлик ҳақида ёзилган икки машҳур асар: “Судхўрнинг ўлими” (Садриддин Айний) ва “Гобсек” (Оноре де Балзак) қаҳрамонларининг ўхшашлиги фақат фойдахўрлик ортидан қувишида. Яъни улар учун фақат фойда муҳим, фоизга қарз бериб, шуни кўпайтириш йўлида жонҳалак одамлар. Лекин Гобсек билан Қори Ишкамбани инсон ўлароқ бир  қаторга қўйиш мумкин эмас.

Гобсек қанчалик молпараст бўлмасин, у ўзидаги нафснинг қанчалик баҳайбат эканини билади, ўзини англайди. Унинг Ишкамбадан устун томони: одам танийди, одамларнинг ичини ўқий олади. Унинг асосий мақсади одамларнинг пулини шилиш эмас, моддиятга қул, нафси юҳо кимсаларнинг устидан кулиш, уларни эрмак қилиш ва бу жараённи кузатиб, таҳлил қилиш. Гобсекнинг асар ровийсига айтиб берган ҳикояларида ҳам унинг кенг мушоҳада тарзи кўриниб туради.

Қори Ишкамба эса зоҳирию ботини очкўзликдан иборат кимса. Унга одамларни англаш, кузатиш деган тушунчалар бегона. У шунчалик паст ва юлғич одамки, ўқувчи унга ачинишга ҳам истиҳола қилади. 

Гобсек зоҳиран, Қори Ишкамба эса бутун вужуди билан Гоблинга ўхшайди. “Мерлин”даги Гоблинни эсланг, доим тилла қидириб юради, қайда олтин бўлса, ўша ерда ҳозиру нозир. Энг ёмони, тилла топгач, сўлакайини оқизиб,  ялаб қўяди...

👉 @xurshidabdurashid

Авваллари тарихий мавзудаги романларни ўқиш ёқарди. Ҳозир негадир ўқиёлмайман. Зерикарли ва оғир туюлади. Архаик сўзларнинг кўп ишлатилишидан безиб кетади одам.

Постмодерн романларда ҳам тарих мотивларидан фойдаланилади. Масалан, Ўрхон Памуқнинг романлари. Лекин унда тарих асарнинг бир детали, парчаси, холос. Тўлақонли тарихий роман эмас.

Бугун тарихий-бадиий асарларда услубни, ифода тарзини янгилаш керак. Навоий ҳам, Беруний ҳам ўзимизга ўхшаб гапираверсин. Ёмон жойи йўқ. Энди архаик сўзлар луғатини ёпиб қўяверсак бўлар. Ишлатганда ҳам меъёр билан, майли.

Муҳими — тарихий воқелик моҳияти ва ўша тарихий образнинг маънавий оламини кўрсатиш. Унинг ғоялари бугунги кун учун керакми? Ўзи у қандай ғоя? Бу каби саволларга асарда жавоб бўлиши керак.

Хўш, қаҳрамон “борадурғон, келадурғон” деб гапирмаса, тарихий образ бўлмай қоладими? Бўлаверади. Бемалол.

👉 @xurshidabdurashid