Diplomat (Sobirov)

O‘zbeklar endi Suriyada

Yaqindagina fuqarolar urushini tugatib, diktatorni qulatgan Suriyada yana isyon boshlangandi. Bashar Asadga sodiq kuchlar qurollarni tashlashdan bosh tortdi va yangi hukumat kuchlariga hujum uyushtirdi. Hozircha ular katta muvaffaqiyatga erishgani yo‘q.

Asadlar oilasi alaviy diniy oqimiga mansub. Asadlarning yarim asrlik hukmronligi davrida aynan alaviylar yuqori davlat lavozimlarini egalladi va musulmon-sunniylarga qarshi repressiyalar o‘tkazdi. Asadga qarshi kuchlar: darziylar (yana bir aralash diniy oqim), kurdlar, sunniylar (xususan ISHID ham) asosan alaviylar hukmronligidan norozi edi. Suriyaning hozirgi rahbari Ahmad ash-Shara kuchlarining asosiy qismi ham sunniylar.

Alaviylar ko‘p yashovchi hududlarda isyon boshlangach, bir necha yillik zo‘ravonliklar uchun qasos olish, shuningdek, haqiqiy yo‘ldan “adashganlar”ni yo‘q qilish uchun alaviylar yashovchi hududlarda pogromlar yuz bergan. Asad rejimiga aloqador bo‘lmagan oddiy odamlar ham tunab ketilgan, o‘ldirilgan.

Va mahalliy aholining aytishicha, zo‘ravonliklarda qatnashgan guruhlar askarlarining aksariyati xorijliklar. Ular bilan to‘qnashgan suriyalikning aytishicha, jangarilar o‘zbek yoki chechenlarga o‘xshaydi.

Suriyada o‘zbek jangari guruhlari bormi? Ha, ular Asadga qarshi sunniy kuchlar tarkibida o‘z o‘rniga ega. Aksariyati suriyalik o‘zbeklar, shuningdek, Turkiya orqali o‘tgan o‘zbekistonliklar. Ular suriyalik turkmanlar va boshqa turkiy xalqlar bilan guruhlarga birlashgan. Masalan, terrorchi “Imom al-Buxoriy jamoati (katibasi)”. Bu guruh rasman Suriya rahbari Jo‘loniyning “Tahrir ash-Shom” guruhi ittifoqchisi. Bundan tashqari “Tavjid va Jihod” kabi o‘zbeklar guruhlari ham bor.

Turli manbalarga ko‘ra, Suriyada 2 mingga yaqin o‘zbek jangarilari bor. Ular Asad va ISHID’ga qarshi janglarda qatnashgan. Kuchli radikal xarakterda. Aynan shu radikal kayfiyat sabab ular alaviy pogromlarida ishtirok etayotgan bo‘lishi mumkin.

Umuman Suriyaning yangi rahbariyati oldida katta muammo bor — Jo‘loniy uni qo‘llab kelgan, biroq hozir uning nazoratidan chiqib ketayotgan xorijiy bo‘linmalarni Suriyada chiqarib yuborishi kerak. Bu tinchlik uchun juda muhim nuqta.

@pan_diplomat

Davlat qarzi (krediti) mavzusi bo‘yicha. Xalqaro valyuta jamg‘armasining Jahon va Osiyo taraqqiyot banklaridan xavfliligi uning iqtisodiy siyosatga ta’sir o‘tkazishidir. O‘zbekiston kredit olgan 3 xalqaro moliya institutlari haqida.

Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) — qisqa muddatli inqirozlarni bartaraf qilish uchun qulay fond. Jamg‘arma nisbatan tez fursatda kredit ajratadi. Lekin kredit sharti sifatida inqirozlarni yengish bo‘yicha tavsiyalar beradi. Masalan, soliqlarni oshirish, davlat xarajatlarini qisqartirish. XVJ bergan kredit va tavsiyalar sabab Ruandada iqtisod izdan chiqib, fuqarolar urushi yuz bergan.

Jamg‘armada AQSH ta’siri katta. Fond qaror qabul qilishida a’zolarning 85 foiz ovozi kerak. AQSHning 17 foizlik ovozga ega. Vashington kimgadir kredit berish bo‘yicha yakka qaror qabul qila olmasa ham, xohlagan jarayonni bloklay oladi. Shu boisdan ham XVJ’da AQSH lobbisi kuchli.

Jahon banki — uzoq muddatli kreditlar ajratuvchi institut. Bu bank asosan kambag‘al davlatlarga past foizli kreditlar va foizsiz zaymlar beradi. Shuningdek moliyaviy barqarorlik bo‘yicha maslahatlar ham taqdim qiladi.

Biroq bu yerda ham muammolar bor. So‘nggi yillarda Jahon banki ajratgan kreditlarning atigi 1-2 foizi haqiqiy kambag‘al davlatlarga berilgan va bu mamlakatlarda ahvol yaxshilanmagan, balki yomonlashgan. Masalan, Pokiston, Livan va Argentina. Albatta, bu yerda davlatlar hukumatining kreditlarni to‘g‘ri sarflash siyosati ham katta rol o‘ynaydi.

Bu yerda ham AQSH 16 foizlik ovozga ega va Yaponiya bilan birgalikda asosiy figura.

Osiyo taraqqiyot banki — Jahon banki kabi uzoq muddatli, uncha katta bo‘lmagan miqdorda kreditlar beruvchi bank. OTB yuqoridagi ikki institut kabi ukkan zaxiralarga ega bo‘lmagani uchun, deyarli har doim aniq loyihalar uchun qarz beradi.

Bank ko‘pincha ekologiya befarqlikda ayblanadi. Masalan, OTB kreditlagan Tailanddagi Maye Moh ko‘mir elektrostansiyasi atrof-muhitga jiddiy zarar yetkazgani aniqlangan. OTB ham davlatlarga iqtisodiy-agrar masalalarda tavsiyalar beradi, ammo kuchli emas.

Bu yerda ham Yaponiya va AQSH asosiy figuralar (ikkalasida 12,7 foiz ovoz). Lekin OTBda oxirgi paytlar Xitoy (5,4 foiz), Hindiston va Indoneziya ulushi ham ortyapti. Bu tashkilotda muvozanat bo‘lishini ta’minlaydi.

Yuqoridagi uch moliya instituti ham kreditlarni ushbu mablag‘ga rostan muhtoj, kambag‘al davlatlarga bermayotganlikda ayblanadi.

@pan_diplomat

Tramp Ukrainaga barcha yordamni to‘xtatib turish haqida buyruq beribdi. Bunga sabab esa Ukrainaga bosim o‘tkazib, uni muzokaralarga undash ekan.

Tramp 2019-yilda, Ukraina mamlakatda mulklarga ega bo‘lgan Hanter Baydenga nisbatan ish qo‘zg‘ashi uchun Zelenskiyga bosim o‘tkazgandi. Ularning telefon suhbati internetga sizdirilgandi. Tramp o‘shanda ham bosim vositasida sifatida Ukrainaga harbiy yordamni to‘xtatib qo‘ygandi.

Demak, Tramp uchun bu yangi usul emas. Biroq 2019-yilda u kelasi yilgi saylovlarda mag‘lub bo‘lishi aniq prezident edi. Va urush ham bo‘lmayotgandi. Hozir esa endigina Oq Uyga keldi, Ukrainada urush.

Ekspertlar Ukraina hozirgi qurol zaxirasi bilan yoz oxirlarigacha jang qila olishi mumkinligini aytyapti. Chunki Bayden ma’muriyati Vashingtondan ketishi aniq bo‘lgach, Kiyevga yordamni keskin ko‘paytirgan va tezlashtirgan.

AQSH qurollarisiz, Yevropa bir o‘zi Ukrainani ta’minlashi qiyin. Ular shundoq ham deyarli barcha foydalanilmayotgan qurollarini berib bo‘ldi. Ularda AQSHdagi kabi eski qurollarning katta zaxirasi yo‘q. Vaziyatni o‘nglashga yordam bera oladigan davlatlar — Janubiy Koreya va Yaponiya.

Har ikkala Uzoq Sharq davlati zamonaviy qurollarga ega. Ular hali Ukrainaga jiddiy harbiy yordam bergani yo‘q. Lekin Janub Shimol hujumidan xavfsirasa, Yaponiya Tayvan urushi ehtimolini hisobga oladi. Shu bois ular ham nimadir qilishi qiyin. Ustiga-ustak ularning eng yaqin ittifoqchisi — AQSH. Ular uchun Vashington bilan ziddiyatga borish hayot-mamot masalasi.

@pan_diplomat

“Yevropa uyg‘ondi”(mi?)

Polsha bosh vaziri Donald Tusk Londondagi sammitdan keyin sahifasida shunday so‘z yozdi. Uning aytishicha, Yevropa rahbarlari Ukrainaga yordam berish va sharqiy chegaralarni mustahkamlashda yakdillikka erishgan.

Zelenskiy Oq Uyda “urushib berilgan”dan keyin, Londonda iliq kutib olindi. Bu yerda Yevropa va Kanada rahbarlari unga “tasalli” bera oldi. Yevropaliklar birlik ko‘rsatdi va Kiyevni qo‘llashda davom ettirish, muzokaralarda Ukraina ishtirokini ta’minlash, shu bilan birga AQSH bilan tinchlik dasturida hamkorlik qilishga tayyorligini bildirdi.

Polshani Germaniya va Fransiya kabi Yevropaning asosiy xavfsizlik kuchlaridan biri deyish mumkin. Bu yerda katta armiya va qurollar yig‘ilgan. Va Varshava Ukrainani oxirigacha qo‘llashga tayyor. Boshqa bir asosiy kuch — Turkiya ham Ukraina yaxlitligini dastaklashini ma’lum qildi.

Britaniya, Germaniya va Fransiyada esa Ukrainani qo‘llashda AQSHdagi kabi muammo yo‘q. Germaniyaning bo‘lajak kansleri Kiyevning ochiq tarafdori. Starmer va Makron qit’a yetakchiligini qo‘lga olishga harakat qilyapti. Italiya bosh vaziri Meloni ham sammitdan so‘ng “Ukrainadagi uzoq davom etmaydigan tinchlik rejasini qo‘llash mumkin emasligini” ta’kidladi.

Niderlandiyaning sobiq harbiy bosh vaziri esa Yevropa NATO doirasida hamkorlik qilishdan tashqari, o‘zi ham qurolli salohiyatini oshirishi kerakligini aytdi.
Yevropaliklar Oval xonada bo‘lgan bahsdan so‘ng AQSH rahbariyatiga Yevropa Ukraina bilan birga qolishini ko‘rsatishga erishdi. Biroq Yevropa baribir Vashingtonsiz qiynalishi aniq. Yevropa ta’minoti AQSH’ga qattiq bog‘langan.

@pan_diplomat

Har qanday urush, har tomonlama zarar. AQSHning Vetnam urushi nafaqat minglab amerikalar yostig‘ini quritdi, balki mamlakat iqtisodiyoti va siyosatiga ham katta zarba berdi. Vetnamdagi sharmandali mag‘lubiyat AQSHning xalqaro obro‘siga putur yetkazdi.

Bulardan tashqari, bu urush AQSHda geroin savdosi gullab-yashnashiga ham sabab bo‘ldi. Vetnam, Laos va Tailand azaldan afyun yetishtirishda oldingi qatorlarda edi. Uyidan uzoqda, begona urushda qatnashayotgan askarlar qiyinchiliklar va stresslar fonida mahalliy aholidan afyun sotib olishni boshlaydi.

Geroin iste’moli ortishiga bu yerlarda geroin ancha arzon va sifatli ekanligi ham turtki beradi. Natijada tez orada geroindan tashqari boshqa narkotiklar ham amerikalik askarlar orasida ommalashadi.

Turli manbalarga ko‘ra, Vetnam urushi oxirida 10-20 foiz AQSH askari narkotikka “o‘tirib qolgan”. Ular urush tugagandan keyin vataniga qaytgach ham narkotik xumorini unuta olmagan. Vetnamdan AQSHga narkotik yetkazish kanallari tashkil qilinadi. AQSH xavfsizlik xizmatlari kommunizm bilan kurashayotgan, marixuana yetishtiruvchi Hindixitoy jangari guruhlarini qo‘llash uchun bu kanallarga chora ko‘rmaydi. Oqibatda 1970-yillarda Nyu-York, Chigako, Sietl kabi yirik shaharlarda haqiqiy “narkotik epidemiyasi” tarqaladi.

Faqatgina 1990-yillardan narkotikka qarshi jiddiy kurash boshlanib, uning savdosi hajmi qisqaradi. Shunday bo‘lsa-da, AQSH bugungi kunda ham geroin iste’moli bo‘yicha oldingi o‘rinlarda turadi. AQSHga Vetnamdan hozir ham katta partiyalarda narkotik yetkaziladi.

Bir ahmoqona urush mamlakat hayotiga qanchalik ta’sir ko‘rsatganiga yaxshi misol.

@pan_diplomat

Germaniyada parlament saylovlari bo‘lib o‘tdi. Germaniya Xristian-demokratlari ittifoqi/Bavariya Xristian-sotsialistlar ittifoqi partiyasi kutilganidek 28% ovoz bilan yetakchi.

Ikkinchi o‘rinni esa, G‘arbda ketayotgan siyosiy bo‘hron davomi sifatida “Germaniya uchun muqobil” partiyasi egalladi. Partiya o‘z tarixidagi eng yaxshi natijani qayd etdi — 20,8 foiz.

Tushunish uchun Muqobil partiya o‘ta o‘ng, ya’ni millatchi, rasist, islomofob, ksenofob tarmoqlariga ega. Bittasi PEGIDA (Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes – G‘arbning islomlashuviga qarshi vatanparvar yevropaliklar harakati).

Germaniya so‘llar va markazchilar bu partiya bilan ramziy devor — Brandmauer’ga ega. GuM bilan koalitsiya XDI/XSI’ga ham, uchinchi o‘rinni qo‘lga kiritgan Shols partiyasiga ham zarar. Chunki ularning saylovchilari GeUM’mni rivojlanish dushmani deb biladi. Bu partiya bilan har qanday aloqa partiyalar o‘z elektoratini yo‘qotishiga sabab bo‘ladi.

XDI/XSI saylovda birinchi bo‘lgani bilan, 50 foiz ovoz to‘play olmadi. Endi u boshqa partiyalar bilan koalitsiya tuzishi lozim. Asosiy nomzod — Sotsial-demokratlar (Shols partiyasi) va 11,6 foiz ovoz to‘plagan “yashillar”.

Lekin nima bo‘lishidan tashqari, Germaniyaning navbatdagi rahbari/kanslari nomi deyarli aniq — Fridrix Merz. U haqda oldinroq yozgandim. Merz tajribali siyosatchi ekanini ko‘rsatdi. U saylovchilar nima xohlayotganini bildi: migrantlar oqimi nazoratga olinishini qayta-qayta ta’kidladi, brandmauerni buzmaslikka va’da berdi, AQSHdan mustaqil xavfsizlik o‘rnatishni e’lon qildi. Bu unga o‘ng kayfiyatdagi insonlarni o‘z tomonida ushlashga yordam berdi.

Migratsiya — G‘arb uchun haqiqiy muammoga aylanyapti. GeUM ikkinchi o‘rinni olishiga ham aynan shu omil sabab bo‘ldi. 2024-yil maydan beri Germaniya 6 marta qo‘porovchilik-qotillik jinoyati yuz bergan va ularning barchasi migratsiya tarixiga ega insonlar tomonidan sodir etilgan. Bu, shubhasiz, jamiyatda muhojirlarga qarshi kayfiyat kuchayishiga olib kelyapti.

Germaniya AQSHdan farqli o‘laroq, hozircha telba o‘nglar hokimiyatga kelishining oldini oldi, ammo vaziyat shu tarzda davom etsa, tez orada Berlinni ham Tramp kabi populistlar egallaydi.

@pan_diplomat

AQSH’liklar baribir tajribasiz-da. Shuncha vahima qilib, migrantlarni Kosta-Rika’ga jo‘natayotgan ekan. Salvador, Gvatemala yo Gondurasga jo‘natmaydimi.

Tasavvur qilish uchun, Kosta-Rika hatto mayda davlatlardan iborat Markaziy Amerika uchun ham kichik davlat. Va jinoyatchilik o‘ta yuqori mintaqadagi eng farovon mamlakat. Uning mintaqadoshlaridan Salvadorda banda va jinoyatchilar uchun tarixdagi eng katta va dahshatli qamoqxona qurildi. Mamlakat armiyasi hali ham ba‘zi hududlarni nazorat qila olmaydi. Gondurasda ham shu ahvol. Nikaragua esa aholisi eng qashshoq davlatlardan biri, bu yerda hatto qabristonlar ham tabaqalangan (bilaks, mamlakat sotsialistik).

Kosta-Rika esa jinoyatchilik eng kam, turizm rivojlangan, hatto ekologik tizimlar ham ishlovchi mamlakat. Ekologik barqarorlikka faqatgina juda yaxshi taraqqiy etgan davlatlargina erishadi. Taqqoslash uchun poytaxt havosini hali ham yaxshilay olmayotgan O‘zbekiston.

Kosta-Rika muvaffaqiyati nimadi?

Yana o‘sha qoloq davlatlarda eng e’tibor kam beriluvchi narsa — ta’lim. Kosta-Rika 1949-yilda, jahonda birinchi bo‘lib armiyani tarqatib yuborgan va uning xarajatlarini ta’lim, ijtimoiy dasturlarga yo‘naltirgan. Armiya — nafaqat aholini jinoyatchilar va tashqi xavflardan himoya qiladi, balki u diktatura tayanchi, to‘ntarishlar vositasi, ichki dushmanlarning quroli ham, degan kosta-rikaliklar.

Davlat ta’limga katta sarmoya kiritgan. Kosta-Rika dunyoda birinchilaridan bo‘lib, 1869-yilda be’pul va majburiy ta’lim joriy qilgan. Sifatli va be’pul ta’lim kafolatlangan. Bu yoshlarning jinoyatchilikka qo‘shilishining oldini olgan. Bundan tashqari ularga siyosiy madaniyat, tinchlik muhimligi o‘rgatilgan. Natijada Kosta-Rikada demokratik qadriyatlarga ega, zo‘ravonlikni rad etuvchi jamiyat shakllangan.
Ijtimoiy dasturlar kambag‘allikni keskin qisqartirgan. Kosta-Rika sotsialistik davlat bo‘lmasa-da, bu yerda ijtimoiy tenglik juda yuqori.

Odamlar politsiya va sudlarga juda ishonadi. Chunki ushbu ikki idora muntazam jamoatchilik nazoratida ishlaydi. Qo‘shni avtoritar Nikraguada esa xalq politsiyani eng katta dushman deb biladi.

Xullas, to‘g‘ri ta’lim davlatni qanchalik taraqqiy ettirishiga Kosta-Rikadek mayda davlat katta misol. Kosta-Riki global farovonlik reytingida O‘zbekiston oldinroqda ham ekan.

@pan_diplomat

Yaxshi suhbat bo‘libdi.

Fayzulla Xo‘jayevni yoqishga uringanlari men uchun yangilik bo‘ldi. Va albatta, Bahrom akaning Buxoro va Xorazm xalq sho‘ro jumhuriyatlari Turkiston muxtoriyati kabi o‘zbek davlatchiligi ildizi ekani haqidagi fikrga qo‘shilaman. Ular sovetlarning o‘yinchoq davlati emasdi, aksincha ularga samarali qarshilik ko‘rsatgan davlatlar edi.

@pan_diplomat