Sutemizuvchilar klassifikatsiyasidan bir shingil
Bir necha kunlar avval kitsimonlarning sistematik jihatdan jufttuyoqlilar turkumiga mansub deganimda bu ma'lumot juda ko'pchilik uchun hayratlanarli bo'ldi va "qanday qilib?", "kitlarning tuyog'i yo'q-ku!", "bu noto'g'ri klassifikatsiya" deganlar bo'ldi. Bugun mana shuni biroz tushuntirib o'tmoqchiman.
Juft tuyoqlilar turkumi evolutsion nuqtai nazarda
parafiletik guruh bo'lib, avval boshdan kitsimonlar ushbu turkum ichida bo'lgan. Lekin an'anaviy taksonomik metodlar asosida ushbu ikki guruh ikki mustaqil turkum deya tasniflangan, ya'ni ular sun'iy holda bir-biridan ajratilgan.
Organizmlarni guruhlashda, kimning qaysi sistematik birlikka kirishini belgilashda morfologik belgi-xususiyatlaridan tashqari ularning qazilma holdagi nusxalari o'rganiladi, bugungi kunga kelib esa bu ish molekulyar-genetik tahlil asosida ham baholanadi. Mavjud qazilma holdagi namunalar (mana shu qismi haqida keyinroq alohida post qilaman) va molekulyar-genetik tahlillar kitsimonlarning jufttuyoqlilarga mansubligini, ular evolutsion jihatdan hozirgi begemotlarga yaqin turishini ko'rsatadi.
Juft tuyoqlilar turkumi ilmiy tilda
Artiodactyla deb nomlananadi, kitsimonlar ularga qo'shilganidan keyin ushbu turkum nomini
Cetartiodactyla deb nomlash taklif qilingan. Hozirda hech qaysi bir taksonomiya maktabi kitsimonlarning alohida turkum ekanligi haqida bahs qilmaydi, barcha xalqaro bazalar ularni juft tuyoqlilarga mansub deb hisoblaydi, ya'ni bu borada yakuniy ilmiy konsensus mavjud. Mavzuning bu qismi muhokama qilinmaydi.
Lekin turkumning nomlanishi bo'yicha taksonomiya maktablari ikki xil fikr mavjud. Birinchi guruh turkum nomini Cetartiodactyla (kit-juft tuyoqlilar) deyish kerak deb hisoblaydi, boisi Artiodactyla (juft tuyoqlilar) deyish bilan ularning tarkibida kitsimonlar borligi sezilmaydi. Ikkinchi guruh esa turkum nomi Artiodactyla ko'rinishida qolishi kerak deb hisoblaydi, boisi kitsimonlar juft tuyoqlilar ichida alohida kenja turkum (sister taxon) sifatida turgani yo'q. Ular begemotlar bilan bitta kenja turkumga kiradi va faqatgina infraturkum sifatida alohidalangan, bu esa ularni alohida qayd etishga hojat qoldirmaydi.
Har ikki tarafning ham fikrlari mantiqan ham, ilmiy jihatdan ham asosga ega. Bu endi vaqtning ishi, xalqaro teriologlar jamiyati yig'ilishlarida biror ilmiy konsensusga kelgach ikkisidan biri haqida yakuniy qaror qabul qilinadi, to ungacha
Artiodactyla deb yozsangiz ham,
Cetartiodactyla deb yozsangiz ham to'g'ri bo'laveradi.
Endi yana bir jihatga to'xtalib o'tsam, maktab zoologiya darsligi juft tuyoqlilar kavsh qaytaruvchi va kavsh qaytarmaydiganlar guruhiga ajratilgan. Aslida bugungi kunda juft tuyoqlilar turkumi o'z ichiga
4 ta kenja turkumni oladi (quyidagi kladogrammaga qarang):
1️⃣
qadoqoyoqlilar kenja turkumi, bu guruhga tuyalar kiradi.
2️⃣
to'ng'izsimonlar kenja turkumi, bu guruhga esa to'ng'izlar va pekarilar kiradi.
3️⃣
kavsh qaytaruvchilar kenja turkumi, bu eng katta guruh bo'lib, biz biladigan aksariyat juft tuyoqlilar mana shu kenja turkumga mansub.
4️⃣
Whippomorpha yoki Cetancodonta kenja turkumi, ushbu lotincha nomlar hozircha o'zbekchalashtirilmagan (inglizlar va ruslar ham ularni mahalliy tilda nomlashga shoshilishmayapti, shu bois men ham hozircha tarjima qilmay turishga qaror qildim), bu guruhga begemotlar oilasi va kitsimonlar infraturkumi kiradi.
Quyidagi kladogrammada hozirgi juft tuyoqlilarning holatini ifodalashga harakat qildim. Undan kitsimonlarning juft tuyoqlilar daraxtining qaysi shoxida turganini ko'rishingiz mumkin. Keyinroq kitsimonlarning juft tuyoqlilarga kiritilishiga sabab bo'lgan qazilma holdagi dalillar haqida to'xtalaman.
Mana nima uchun evolutsion, taksonomik biologiya qiziq fan deb aytaman. Chunki u har doim yangi ma'lumotlar asosida u yoki bu tomonga o'zgarib boradi. Bu sohada ishlash mazza! Evolutsiya va taksonomiyaga qiziquvchi biologlar bormuuuu 🗣
@hujayrauz
