Тўда ортидан югурган қўй 2010-йил августда кичик самолёт (P-Jet) 20 кишини Британиядан Бандундуга олиб бориши керак эди. Самолёт аэропортга яқинлашиб қолганда, стюардесса йўловчилар кабинаси олдида ноодатий шиқираган товушни эшитиб қолади. Стюардесса товуш келаётган жойга бориб қараса, уерда митти тимсоҳ болачаси унга "жилмайиб" турган экан. Уни кўриб қўрқиб кетган стюардесса шоша-пиша учувчи кабинасига кириб кетади. Унинг юзидаги қўрқувни кўрган йўловчиларнинг бири унинг ортидан тезлик билан учувчи кабинасига йўл олади. Нотинчликни сезган қолган йўловчилар ҳам бирма-бир учувчи кабинасига, худди бир нимадан қуруқ қолаётгандек, отилишади.
Барча йўловчилар самолётнинг уч қисмида тўпланиб олганлиги сабабли кичик самолёт мувозанатни йўқотади ва, учувчи қанча ҳаракат қилмасин, ерга қулаб тушади. Тимсоҳ ва биргина йўловчидан ташқари ҳамма ҳалок бўлади.
1634-йил Голландия оқсуяклари "ҳар кимда бахорги лола пиёзбошларининг махсус коллекцияси бўлиши ўта муҳим" дея қарор қабул қилади ва Голландия ўрта қатламининг барча аъзолари, ҳаттоки даромадлари жуда паст бўлганлари ҳам, бошини йўқотиб, лола пиёзбошларини сотиб олишни бошлайди ва, натижада, лоламания² юзага келади. Аслини олиб қараганда, бахорги пиёзбошларнинг ҳеч қандай ғайритабиий ҳусусияти бўлмаган, бироқ талаб тинмай ўсиб бораверганлиги сабабли 1635-йилга келиб биргина лола пиёзбошининг ўртача нархи олтин нархидан ҳам баланд бўлиб кетади (ҳозирги кунга солиштирилса $50000).
Давлатда юз бераётган "тентакликни" кўрган ҳукумат, лоламания давомида тузилган барча шартномалар бекор қилинишини ва улар ҳеч қандай қийматга эга эмаслигини эълон қилади. Табиийки, юз минглаб одамлар юқори миқдорда моддий зарар кўради.
1994-йил АҚШнинг табиатни муҳофаза қилиш агентлиги фуқароларни қудуқдан сув олиб ичиш ҳавфи ҳақида огоҳлантиради ва ҳукумат эски насосларни пўлатдан ясалган янги насосларга алмаштиргунча¹ дўконларда сотиладиган пластик идишдаги сувни ичиб туришларини масҳалат беради. Бунинг сабаби қудуқ учун мўлжалланган эски насосларнинг ўзидан ҳавфли даражада кўп қўрғошин чиқариши эди.
Кўп ўтмай дўконда сотиладиган сув крандан оқадиган сувдан ҳавфсизроқ ва яхшироқ деган тушунча оммалашишни бошлайди. Аслида эса дўкондаги сувнинг крандан оқаётган сувдан деярли фарқи йўқ эди³. Бироқ имкониятни бой беришни истамаган ичимлик ишлаб чиқарувчи компаниялар турли хил таъмлар қўшилган пластик идишдаги сувларнинг яхшироқлигини тарғиб қилиш кампанияларини бошлаб юборади. 1994-йил муаммонинг вақтинчалик ечими бўлган пластик идишдаги сувлар саноати 2026-йилга келиб $400 миллиард бизнесга айланиши кутилмоқда.
Юқорида келтирилган бир-бирига умуман алоқадор бўлмаган тарихий ҳодисалар ўртасида қандай ўхшашлик кўряпсиз? Ўхшашликни кўра олдингизми аниқ билмайман, лекин ҳа, тўғри топдингиз. Учала ҳодисанинг ўртасидаги ўхшашлик бу инсонларнинг тўданинг ортидан қўйга ўхшаб кетавериши, тўда нима қилса уни қилиши, тўданинг ҳаракатларини сўзсиз тўғри деб қабул қилиши ва ҳеч нимани ўзи текшириб кўрмаслиги натижасида юзага келган муаммолардир.
Todd Rose ўзининг
Collective Illusions китобида инсонлар нима сабабдан тўхтовсиз нотўғри қарорлар қабул қилишини ва бу ёқимсиз ҳолатни қай йўл билан тўғирлаш мумкинлигини тушунтиришга уринади. Умумий иллюзиялар нима эканлиги ва уларнинг ечими қандайлигини ёзсам, бу пост жуда узун бўлиб кетади. Шунинг учун улар ҳақида кейинги постларда ёзаман.
----
¹Бунинг сабаби қудуқ учун мўлжалланган эски насосларнинг ўзидан ҳавфли даражада қўп қўрғошин чиқариши эди.
²Криптомания?
³Албатта, бу одамларнинг қаерда яшашларига ҳам боғлиқ. Мисол, 2015-йил Мичиганда крандан оқадиган сув захарли деб топилган экан.
@readnroll
