Tafakkur chizgilari

Gʻazodagi fojia qasddan amalga oshirildi. Los-Anjelesdagi yongʻinlar esa qasddan amalga oshirilgan ishning bevosita oqibatidir. Ikkisi bir biriga juda bogʻliq. Birini ikkinchisiga bogʻlamaslik kerak deyish esa voqelikni toʻla idrok etmaslik deganidir. Aslida ikkisining ham sababchisi bitta: AQShning cheksiz kuch-qudratga ega boʻlgan militarizmi va uning atrofidagi byurokratiya. Oʻzbekistondagi adolat bilan bogʻliq muammolarga xalq ham aybdor boʻlgani (chunki u siyosat bilan shugʻullanmayapti, oʻz haqqini talab qila bilmayapti) singari, AQSHning oddiy fuqarosi qaysidir maʼnoda bugungi kunda ham Gʻazodagi holat uchun, ham Los-Angelesdagi yongʻinlar uchun bilvosita aybdor. Chunki ular ham propaganda va manipulyatsiyaga osongina qurbon boʻlishdi. Yetarlicha siyosiy-huquqiy faollik koʻrsatishmadi. Voqelikdan gʻofil qolishdi. Shu bois bu voqealarga achinish barobarida asl sababchilar bilan bir qatorda oddiy aholini ham aybsitish ayb emas. Biroq bu bilan qudratli yirtqichlarni diqqatdan qochirmaslik kerak.

@Tafakkur_chizgilari

Bo‘shliq o‘z-o‘zidan nolga asoslangan energiya olamini harakatga keltirish uchun qandaydir ijobiy zaryadlangan bo‘lishi kerak.

Bo‘shliqda qandaydir nomutanosiblik, qandaydir nomuvofiqlik, hatto narsa deb ta’riflab boʻlmaydigan qandaydir "u" mavjud. Qanday qilib to‘satdan mutlaq yo‘qlik kvant mexanikasi qonunlariga bo‘ysuna boshlaydi?

Diniy marosimlar ushbu Zotga nisbatan ehtirom ifodasi; voqelikning bu ta’riflab bo‘lmas manbasiga yoki kelib chiqishi yoki mohiyatiga qaytish istagi. Din so‘zining o‘zagi "religio" bo‘lib, u qayta bog‘lash yoki bir-biriga bog‘lash degan ma’noni anglatadi, ya’ni u insonlarni o‘zlarining sir bo‘lgan mohiyati bilan bog‘laydi. Bu hayrat tuyg‘usini ateistlar mutlaqo inkor eta olmaydilar, bartaraf eta olmaydilar. Barcha buyuk olimlar kabi Dokins ham "hayrat"ga tushadi.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Buyuk sir

Ateizmdan qo‘rqish yoki unga taqiq qoʻyishning hojati yo‘q. Chunki unda hech qanday kuchning oʻzi yo‘q. To‘g‘ri yondashilsa, uning hech qanday jiddiy mohiyatga ega emasligi ayon boʻladi. Har bir sinchkov aql egasi (ayrim odamlarda ma’lum darajada tabiiy psixologik xususiyat oʻlaroq mavjud) odatda hayotining eng dastlabki bosqichlarida ateizmga moyillik bildirishi mumkin, ammo koʻp oʻtmay u uning jiddiy asosi yo‘qligini anglaydi, zero, dindagi asosiy tushunchalar uning ongida asta-sekin qayta ta’riflanadi va u uchun ateizmni qabul qilish deyarli imkonsiz bo‘lib qoladi.

Biroq, ba’zilar jiddiy diniy izlanishlar, din va fan falsafasi bilan yetarlicha mashgʻul boʻlmagani (bu borada koʻp oʻqimagani) sababli unga yopishib olishadi. Ateistlar odatda diniy mavzularni to‘g‘ri yoki umuman tushunmaydigan ayrim dindorlar bilan bir xil darajada/saviyada bo‘ladi. Masalan, ikkala toifa ham Xudoni go‘yoki binokl orqali topish mumkin bo‘lgan qandaydir ulkan kosmik politsiyachi deb tushunadi. Yoinki diniy marosimlarni ma’nosiz va ongsiz takrorlanadigan mexanik harakatlar deb hisoblaydi.

Haqiqatan, ateizmga pozitsiya oʻlaroq muxlis boʻlish mumkin emas. Agarda Xudoni Zohir va Botin nuqtayi nazaridan ta’riflasak, ateizm o‘z-o‘zidan yo‘qqa chiqadi. Gap shundaki, voqelikning ikki jihati mavjud va ikkisi ham inkor etib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Bulardan biri zohiriy qism, ya’ni barchamiz ishtirok etadigan hozirgi voqelik bo‘lib, uni hech bir teist yoki ateist inkor eta olmaydi. Bu zohiriy jihatni hamma idrok etadi.

Shunday ekan, bu Xudomi? Biz hammamiz unda ishtirok etadigan bu zohiriy haqiqat dinlar Xudo deb ataydigan narsami? Aslo, bu to‘liq/mutlaq tasvir emas. Ateistlar bu voqelik mavjudligini tan olishadi. Bu biz uchun mavjud bo‘lgan borliqdir. Xo‘sh, din taklif qilayotgan qo‘shimcha jihat nima? Ateist nimani e’tibordan chetda qoldirmoqda? Ateist ushbu voqelikning "botin", ya’ni yashirin tomonini nazardan qochiradi. Biroq bu yashirin tomon ko‘r-ko‘rona ishonch yoxud odamlarga taklif qilinayotgan va keyin majburlanadigan bo‘shliqlar xudosi emas, balki ilgari qayd etilgan mavjud borliqning mohiyatiga, kelib chiqishiga yoki manbasiga ishora qiladi. Va bu mavjud voqelikning mohiyati yoki kelib chiqishi sir (yoki "g‘ayb")dir.

Boshqacha aytganda, barchamiz yashaydigan bu voqelik mavjud. Savol shundaki, uning mohiyati nimada, umuman har qanday narsaning mohiyati nimada? Bu savol ustida mushohada yuritsak, u shunchaki tafakkurimizdan chetda qolganini tushunamiz. Haqiqatni moddadan zarrachalarga, energiyaga, fizika qonunlariga qadar qisqartirishga harakat qilganimizda esa, oxir-oqibat sirning boshi berk ko‘chasiga kirib qolamiz.

Voqelikning mohiyati tilimizdan, tafakkurimizdan, fanimizdan, dinimizdan va falsafamizdan chetga chiqadi. Zohir/hozirgi voqelik mohiyatining bu chetga chiqishi din "transsendentlik" (Az-Zot) deb ataydigan narsadir. Bu mavhum taklif emas. Buning uchun hech qanday isbot-dalilning keragi yo‘q. Zohir va botin deb qaralsa, uni rad etish shunchaki imkonsiz.

Ushbu yashirin jihat, manba, kelib chiqish, mohiyat (biz uni turli nomlar bilan atashimiz mumkin) oliy darajadagi sirdir. Aynan shunga qarab din diniy qo‘rquv va hayratni yuzaga chiqaradi. "Taqvo" so‘zining ma’nolaridan biri Allohga nisbatan qo‘rquv, hayrat yoki taajjubni anglatadi. Ibn Arabiy hayratlanish yoki "hayrat"ni bilimning eng yuqori darajasi deb ta’riflagan.

Ateistlar faqat bitta savolni ko‘rib chiqishlari kerak: ushbu bizga "berilgan" voqelik nima? Bu borliq. Hayot yoki biologiya uchun mo‘ljallanmagan. Yo‘q. Dizayn dalillaridan foydalanish shart emas. U faqat mavjudlikning o‘zi haqida. Shunchaki oʻz-o'zidan mavjud. Nima uchun bu vujud/mavjud? Nega yo‘qlik emas? Bu vujudga kelgan mavjudlik qandayin ajabtovur narsa? Bu qanday mo‘jiza?

Zamonaviy fiziklar mavjudlik yoki vujud yoki voqelik deb ataladigan mazkur hayratlanarli narsani mutlaq yo‘qlik o‘rniga tushuntirishga harakat qilishadi. Ular buni tushuntirganda, "berilgan" muammosini chetlab o‘ta olmaydilar. Ya’ni biror narsani oldindan taxmin qilishga to‘g‘ri keladi.

@Tafakkur_chizgilari

Bizda (musulmonlarda) tarix yo‘q

Musulmon tarixi hali yozilgan emas, biz biladigan tarixni biz uchun Yevropa yozib bergan. Bizning tariximiz mavjud emas. Biz, masalan, vaqtida shariat qonunlariga amal qilgan bo‘lsak-da, uning tarixini yozmaganmiz. XIX-XX asrlarda Yevropa keladi va shariat tarixini yozadi, soʻng buni mustamlakalariga olib boradi, va biz uni standart bilim sifatida qabul qilib, takror-takror foydalanaveramiz. Aslida bu tarix mustamlakachilik tarixi bo‘lib, mutlaqo mafkuraviy va musulmonlar uchun foydalanish nuqtai nazaridan zararlidir. Eng hayratlanarlisi shuki, ko‘pchilik musulmonlar buni ilohiy haqiqat deb ishonadi.

(C) Voil Hallaq, Kolumbiya universiteti professori

@Tafakkur_chizgilari

Baraka tushunchasi bugungi zamonaviy isteʼmolchi madaniyati tutuviga teskari proporsionaldir. Barakaning mohiyati koʻp topish, qoʻlga kiritishda emas, balki topilganini muvofiq sarflashdadir. Hozirgi jamiyat xarid va sarfga shu qadar ruju qoʻydiki, har qancha pul topmasin, uning ehtiyoj va istaklari shunga monand ortib boraveradi.
Bunday jamiyat xususiyatlarini bir olim shunday ifodalaydi:

"Bunday jamiyat allaqachon yashirin ateistik xususiyatga ega bo‘lib, asta-sekin, ammo muqarrar ravishda transsendent (ilohiy) qadriyatlarni yo‘q qilishga harakat qiladi. U oliy ezguliklarning bizni dunyoviy maqsadlardan chalg‘itishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bizning muqaddas bitikimiz – reklama, taqvodorligimiz – xarid qilish, eng oliy e’tiqodimiz esa – shaxsiy tanlovdir. Xudo va ruh ko‘pincha bozor tayanadigan sof iste’molchilik ishtiyoqlariga to‘sqinlik qiladi va bizni ijtimoiy olamning markazidagi yagona haqiqiy qadriyat bo‘lmish narx yorlig‘i bilan keskin raqobat qiluvchi qadriyatlar bilan yuzma-yuz qo‘yadi.

(C) David Bentley Hart, "Xudo tajribasi"

@Tafakkur_chizgilari

Xudo na klassik teizmdagidek dunyodan butunlay ajralgan (ya’ni, unga aloqasiz), na panteizmdagidek dunyo bilan to‘liq birlashgan. Aksincha, Xudo: (a) dunyoni qamrab oluvchi, ya’ni U butun dunyoga g‘amxo‘rlik qiladi va dunyodagi barcha hislar, ayniqsa azob-uqubatlar, Xudo tomonidan his etib turiladi; va (b) transsendent, ya’ni Xudo o‘zining mehr-u muhabbati tufayli boshqa har qanday mavjudotdan ustun turadi. Shuning uchun, biz Xudo haqidagi quyidagi tushunchalarni rad etishimiz lozim: harakatlanayotgan dunyoni bilmaydigan harakatsiz harakatlantiruvchi (Aristotel); harakatlanayotgan dunyoni nomuvofiq ravishda biladigan harakatsiz harakatlantiruvchi (klassik teizm); yoki harakatsiz yoxud hech bo‘lmaganda doimiy bo‘lmagan dunyoni biladigan harakatsiz harakatlantiruvchi (stoiklar, Spinoza, panteizm)

(C) Dombrovskiy, jarayon mistikasi

@Tafakkur_chizgilari

O‘rtacha g‘arblik – demokrat, fashist kapitalist, kommunist, oddiy ishchi yoki ziyoli - faqat bitta ijobiy "din"ni tan oladi: bu ham boʻlsa moddiy taraqqiyotga sig‘inishdir. Uning e’tiqodiga ko‘ra, hayotning yagona maqsadi shu hayotni doimiy ravishda osonlashtirish yoxud zamonaviy ibora bilan aytganda, "tabiatdan mustaqil" qilishdir. Bu "din"ning ibodatxonalari ulkan zavodlar, kinoteatrlar, kimyo laboratoriyalari, raqs zallari va gidroelekrostansiyalardir. Uning ruhoniylari esa bankirlar, muhandislar, kino yulduzlari, sanoat magnatlar va rekordchi sportchilardir. Hokimiyat va huzur-halovatga bunday intilishning muqarrar oqibati – tish-tirnog‘igacha qurollangan va manfaatlari to‘qnashgan har qanday joyda va vaqtda bir-birini yo‘q qilishga-da tayyor bo‘lgan dushman guruhlarning paydo bo‘lishidir. Madaniy jihatdan esa, bu axloqi faqat amaliy foyda bilan chegaralangan, ezgulik va yovuzlikning oliy mezoni sifatida moddiy muvaffaqiyatnigina ko‘radigan inson turining shakllanishiga olib keladi.

(C) Muhammad Asad, "Islom chorrahalarda"

@Tafakkur_chizgilari

Zamonamizning eng katta muammosi sekulyarizatsiyaning falsafiy dastur oʻlaroq ijtimoiy ongga pinhona kirib borishidir. U o‘zining asosiy tamoyillarini hokimiyat va ta’sirga sohib bo‘lgan, ongli va yo ongsiz ravishda shahar aholisining ta’sirchan zehniga jozibali bo‘lgan, oqibati sekulyar so‘zlar bilan fikrlarini ifodalovchi nufuzdor odamlarning siyosiy, ijtimoiy, madaniy va hatto diniy tafakkuriga singdiradi. Sekulyar va moddiyatchilik qadriyatlar tizimi dastlab onglarda namoyon boʻladi, so‘ngra til ramzlariga aylanadi va keyinchalik shaharlardagi tashqi olamda boʻy koʻrsatadi. Bu yerda intellektual tartibsizlik zamonaviylikning o‘zgaruvchan shiorlariga taqlid qiladi, qadriyatlar tizimimizni aks ettiruvchi asosiy atamalarning ma’nolarida o‘zgarishlar va o‘zgartirishlarni keltirib chiqaradi.

Voqelik va haqiqatni aks ettiruvchi, shaffofligi bizning tajribamiz va ongimizga tanish bo‘lgan ma’nolar endi chalkash onglarda xira tortib, unutila boshladi. Bu onglar to‘g‘ri va noto‘g‘ri, haq va botil o‘rtasidagi farqni ajrata olmay, noaniqlik doirasiga tushib qolgan. Fikr tilda ifodalangan ramziy shakllar ila namoyon bo‘ladi va yuqoridagidek chalkash va noayon fikr noto‘g‘ri tilda ifodalanadi. Agar bunday tilga keng tarqalishga yo‘l qo‘yilsa, u oxir-oqibat Islomning dunyoqarashini aks ettiruvchi asosiy atamalarida semantik o‘zgarishlarga olib keladi. Shu sababli, musulmonlar ichidagi olimlar va donishmandlar, hokimiyat sohiblari, Islom va uning dunyoqarashi yaxlitligiga bo‘lgan tahdidlar haqida haqiqiy bilimga ega bo‘lgan mutaxassislar bilan maslahatlashishlari lozim. Bu e’tiqod va amaliyotdagi ijtimoiy og‘ishlarning oldini olish uchun gʻoyat zarurdir.

- Sayyid Naqiyb al-Attas, "Islom metafizikasiga kirish"

@Tafakkur_chizgilari

Har qanday inqilob, oʻzgarish, siljish adolatsizlik uzra sodir boʻlgan. Eng buyuk din, Islomning paydo boʻlib yoyilishi ham, keyingi ijtimoiy evrilishlar ham, Gʻarbning taraqqiyotda ilgarilashi ham, Marks kabilarning tenglikka qaratilgan inqilobiy gʻoyalari ham aslan adolatsizlikka qarshilik oʻlaroq vujudga kelgan. Toki adolat va unga ters zulm tushunchasi bor ekan, insoniyat doim u uchun va uning ziddiga qarshi kurash olib borishda davom etadi. Va bu kurash inson fitratida bitilmish oliy va ulugʻvor insoniy xatti-harakatdir. Bu kurashni ongli, oʻzini anglashga mudom intilgan, nafsiga qarshi kurashni hayot tarzi va amaliga aylantirgan kishi nainki qoʻllab, dastaklaydi, balki unga aralashib, uning bir qismiga aylanadi ham. Bunday saʼy-harakatlar, intilishlar hamisha insonlarning oʻzi oʻrtasida, oʻzaro sodir boʻladi. Mana shunda insonning kimligi, chinakam qat'iyati sinaladi. Adolatsizlik va zugʻumga koʻp hollarda ongsiz, beidrok ravishda yoʻl qoʻyiladi. Adolatga talpinadiganlar esa shu vajdan jamiyat boʻylab onglilik uchun harakat qiladiganlardir. Ongli inson sifatida har kim bugun oʻzi uchun — chunki jamiyat uning oʻzidan iborat — oʻzlik bu butun insoniyatga daxldor soʻz — adolat istab harakat qilmas ekan, adolatli jamiyat xomxayollariga oʻralashib, oʻzini bunday saroblar bilan ovutib oʻtirmasa ham boʻladi.

@Tafakkur_chizgilari

Isroil gʻarblashgan jamiyatdir. Gʻarblashgan jamiyatning oʻziga xos xususiyati nimaligini bilasizmi? Bunda odamlar oʻlishni istashmaydi. Ular qandaydir sabab bilan oʻlishni xohlamaydilar. Agar ularga xandaqda oʻlish yoki diskotekada raqs tushish tanlovi berilsa, hech ikkilanmay ikkinchisini tanlaydilar. Shunday ekan Isroil ortiq kurashuvchi kuch emas. U ortiq armiya emas. U shunchaki masofadan turib boshqarish vositasiga ega oʻldirish mashinasidir. Ular urushib charchaganlari yoʻq, ular hamma ishni kompyuter orqali amalga oshirmoqdalar. Bularning bari kompyuter oʻyinidan boshqa narsa emas.

(C) Norman Finkelshteyn

@Tafakkur_chizgilari

Bir ishonchli dono shunday deydi: Men amiralmoʻminin Umar ibni Abdulaziz xalifalik zamonida uning huzuriga kirdim. Uning qoʻlida oʻn ikki dirham pul koʻrdim. Umar u pulni xazinaga qoʻyishni buyurdi. “Ey xalifa, – dedim men unga, – sen bolalaringni kambagʻal holga solib qoʻyding, oilangni hech vaqosi yoʻq, qashshoqlashtirding. Axir oilangga, xonadoningdagi qashshoqlarga biror narsa bersang boʻlmaydimi?” “Beri kel”, – dedi u menga yonidan joy koʻrsatib.

Men uning yoniga bordim. “Oilangni qashshoqlantirding, xonadoningdagi qashshoqlarga bir narsa ber”, – degan soʻzing tamoman notoʻgʻri. Chunki bolalarim va oilamdagi kambagʻallar taʼminoti uchun mendan keyin xudo bor. Ular ikki yoʻl orasidadir: yo ular xudoga ibodat qilib, toʻgʻri yoʻlda boradilar-u, xudo ularga rizq beradi, yoki ular gunohlarga botuvchi gunohkor boʻladilar. Men undaylarga madadkor boʻla olmayman”, – dedi va oilasiga odam yuborib, chaqirtirdi.

Ular oʻn ikki kishi edi. Ularni koʻrgach, koʻzlari jiqqa yoshga toʻldi-da: “Yo sizlar boy boʻlasizlar-u, otangiz doʻzaxga tushadi. Yo sizlar kambagʻallikda qolasizlar-u, otangiz jannatga kiradi. Otangizning jannatga tushishi, sizlarning boy yashashingizdan muvofiqroqdir, deb oʻylayman. Sizlarni xudoga topshirdim”, – dedi.

"Ming bir kecha"dan

@Tafakkur_chizgilari

Dunyoda bayramlar kishilik jamoalarining birlamchi ehtiyojlaridan. Tasavvur qilib koʻring-a, dunyodagi inson hayoti bayramsiz, tantanasiz goʻyoki bir qaqroq, suvsiz choʻlga oʻxshab qoladi. Shu bois ham Alloh bayramlarni nishonlashni joiz qilib qoʻygan. Aslan, jamoaviylik, umumiylik asosida yashashga chaqiriq edi bu ham insoniyat uchun.

Lekin "Merry Christmas", "Yangi Yil" kabilar boshqacharoq paydo boʻldi. Barchasi zamonaviy bayram koʻrinishidagi aktual tushunchalardir. Aktual deganda dunyoning har yerida amalda boʻlgan bayramlar demoqchiman. Zamonaviy, jiddiy, ong asosida ish koʻradigan, hissiyotini yigʻishtirib yashaydigan, sekulyar, Xudo bilan aloqasini bir qadar uzgan insonning emotsional ehtiyojini, ruhiy-ma'naviy zaruriyatlarini qondirish uchun esa 18-19 asrlarda bayramlar "yaratib", uni ommaviylashtirishga ehtiyoj sezilgan edi. Ungacha bu kabi bayramlar mutlaqo ommaviy tarzda nishonlab kelinmagan. Islomdagi bayramlarda esa rivojlanishning, tadrijning oʻzi mavjud emas, zero, islomning avvalidan qaysi bayramlarni nishonlash joiz-u, qaysisi mumkin emas — hammasi belgilab berilgan edi. Istisnolar bor, albatta.

Aytmoqchimanki, bugun oʻzini ateist, deist, dunyoviy deb hisoblaydigan qatlamlar asli kelib chiqishi gʻirt diniy, g'aybiy – transsendental, paganist bayramlarni avj va shukuh bilan nishonlab yurishibdi. Nimadan dalolat bu? Fitratan uzila olmaslikdan, insoniy tabiatdan chekina olmaslikdan. Inson oʻzini Xudodan ming uzoqlatmasin, uning Oliy Xudo tomonidan yaratib qoʻyilgan fitriy xususiyatlari baribir yoʻqolmaydi. Aqli dunyo bilan boʻlgan inson ruhi va qalbi sakrallikka, muqaddasotga tortaveradi, garchi bu muqaddaslikni endi – Xudoni inkor etish bilan mengzash mumkin boʻlsa ham.

25.12.2023

@Tafakkur_chizgilari

Zamonaviylik nomi ostida an’analarni rad etib, G‘arbda belgilangan zamonaviy bilimlarni o‘zlashtirishga undovchilar, aslida, milliy an’analarni chet el an’analari bilan almashtirishga urinadiganlardir. Ma’lumki, zamonaviy bilimlarni, asosan, G‘arb an’analari dastaklaydi. "Xolislik" va "ilmiylik" da’volariga qaramay, zamonaviy bilimlar G‘arb an’analarining xususiyatlari va izlarini o‘zida aks ettirib turadi.

(C) Toha Abdurrahmon, yetakchi islom faylasuflaridan

@Tafakkur_chizgilari

So‘nggi ming yil davomida hech bir faylasuf Ibn Sinoga tenglasha olmagan.

(C) Doktor Ibrohimiy Dinoniy

@Tafakkur_chizgilari

Martin Lyuter aytganidek, barchamizning xudo (lari)miz bor, faqat ular qaysilar, degan savol asosiy masala. Amerika jamiyatida bizning xudolarimiz mashhurlardir (asosan shou-biznes vakillarini tushunish kerak). Diniy e’tiqod va amaliyot ko‘pincha mashhurlarga sig‘inishga aylantiriladi.

Mashhurlar o‘zimizning ideallashtirilgan timsolimizdirlar. Aslida, ajablanarli ziddiyat shundaki, mashhurlar madaniyatida hech qachon to‘liq o‘zligimizni topolmaymiz, hech qachon butunlay haqiqiy bo‘lolmaymiz.

Madaniyatimiz mashhurlar uchun ibodatxonalarni xuddi rimliklar ilohiy imperatorlar, ajdodlar va uy xudolari uchun qurganidek barpo etadi. Biz amalda ko‘pxudoli jamiyatmiz. Biz qadimgi ko‘pxudoli madaniyatlar kabi bir xil ibtidoiy e’tiqodlarga amal qilamiz. Mashhurlar madaniyatida maqsad ularga iloji boricha yaqinlashishdir. Mashhurlarning buyumlari sehrli tilsim sifatida e’zozlanadi. Mashhurga qo‘l tekkiza oladigan yoki uning buyumlariga ega bo‘lganlar mashhurlik kuchining o‘zlariga o‘tishiga umid qilishadi. Ular sehrga ishonishadi.

Mashhur shaxslar yoniga dafn etilish juda qimmat turadi. Xabar qilinishicha, Xyu Xefner Los-Anjelesdagi Vestvud qabristonida Merilin Monro yonidagi kriptani band qilish uchun 85 000 dollar to‘lagan ekan. "Hollywood Forever" qabristoni taklif etayotgan "nufuzli xizmat"ning narxi 5400 dollarni tashkil etadi. Qabriston ijrochi vitse-prezidenti Jey Boylo Valentino yaqinidagi joy undan ham qimmatroq turishini tan oldi.

Mashhurlarning shaxsiy buyumlari, Jon Kennedining oltin golf tayoqlaridan tortib, malika Diana kiygan ko‘ylaklargacha, hatto Endi Uorxolga tegishli bo‘lgan qirq dollarlik soatlargacha, xuddi Afrika, Osiyo yoki o‘rta asrlardagi katolik cherkovidagi ajdodlar e’tiqodidagi marhumlarning yodgorliklari kabi qadrlanadi. Bu buyumlarda go‘yo mashhurlarning zaif izlari saqlanib qolgan. Ular auksionda yuz minglab dollarga sotiladi. Ziyoratchilar mashhurlarning ziyoratgohlariga tashrif buyurishadi. Gresland yiliga 750 000 tashrif buyuruvchini qabul qiladi.

Qabrlar va bir qator kriptlarni o‘z ichiga olgan soxta italyan Uyg‘onish davri marmar binolari ustidagi tepalikda ulkan oq HOLLYWOOD harflari ko‘zga tashlanadi.
Kirish darvozasida yulduzlarning qabrlari ko‘rsatilgan xaritalar hamda ularning qisqacha tarjimayi hollari yozilgan yaltiroq kitobcha tarqatiladi. Sayyohlarga "aholi" deb nomlanadigan marhum mashhurlar bilan "uchrashuv" va’da qilinadi.

**
Tashqi ko‘rinish hamma narsani mukammal qiladi. Plastik jarrohlar, fitnes ustozlari, parhez shifokorlari, psixoterapevtlar, hayot murabbiylari, ichki makon dizaynerlari va moda maslahatchilari aslida bizni baxtli qilishni va mashhurlikka erishtirishni va’da qilishadi.

Baxt esa, bizga ishontirishlariga ko‘ra, qanday ko‘rinishimiz va o‘zimizni boshqalarga qanday taqdim etishimiz bilan keladi.

Baxtga erishish yo‘li o‘zimizni dunyoga qanchalik mohirona ko‘rsatishimiz bilan chambarchas bog‘liq. Biz nafaqat bu sun’iy tasavvurning talablariga moslashishimiz, balki uzluksiz ravishda optimizm va baxtni namoyish etishimiz ham kerak.

(C) Chris Hedges, mutafakkir, faylasuf

@Tafakkur_chizgilari

Televideniyeda ko‘zbo‘yamachilik qiluvchi targ‘ibotchilar va dinning yovuzligi haqida baqirib-chaqiruvchi dahriylar shunchaki karnaval jarchilariga o‘xshaydi. Ular shou-biznesda ishlaydi, shou-biznesda esa murakkablik sotilmasligini yaxshi bilishadi. Ular multfilm qahramonlaridek bir-biriga siyqasi chiqqan gaplar va haqoratlar otishadi.

**
Dinning jirkanch ko‘rinishiga hujum qiluvchi yangi dahriylar undan barcha dinlarni (xususan islomni) qoralash uchun foydalanadilar. Ular diniy tuyg‘ularning haqiqiyligi va ahamiyatini inkor etish uchun bundan foydalanadilar. Qiziq tomoni shundaki, ular o‘z diniy e’tiqodlari orqali adolatsizlikka qarshi turishga kuch topgan odamlarni tushunishga shunchaki ojizlar. Axloqiy hayot kechirish uchun jasorat topgan barcha diniy arboblar qoralanishi va rad etilishi kerak. Bu hujumlar din orqali adolat uchun kurashish va mehr-shafqat bilan yashash uchun ichki kuch topgan millionlab odamlarni mensimaslikdir. Bu insoniyatni himoya qilish yo‘lida jonini qurbon qilgan dindorlarning yutuqlarini yo‘qqa chiqarishga urinishdir.

**
Yangi dahriylar, barcha mutaassiblar singari, murakkablikdan qochadi. Ular dinning eng ibtidoiy va haqoratli shakli bilan kurasha oladi. Biroq ular o‘zlari yaratgan karikaturalаrni inkor etadigan e’tiqod bilan to‘qnash kelganda ojiz qoladilar.

Bu dahriylarning Injil, shuningdek Qur’oni Karim va boshqa diniy matnlar haqidagi bilimlari sayoz va tartibsizdir. Ular diniy afsonani haqiqiy voqealardan, hikoya yoki san’at orqali ifodalangan haqiqatni tarixiy voqea yoki ilmiy tajribani o‘rganish natijasida aniqlangan haqiqatdan ajrata olmaydilar. Ular diniy afsonalarda aks etgan asosiy insoniy haqiqat va voqelikni ko‘ra olmaydilar.

**

Din yovuz va fan hamda aql bizni qutqaradi deb uqtiruvchilar xuddi miflarga inonuvchilar singari adashgandirlar. Ular ta’lim va bilim bizni qutqaradi deb o‘ylaydilar, biroq insoniy cheklovlarni tan olmaganlari sababli, ta’limni indoktrinatsiya tizimi sifatida qo‘llashga moyillar. Ular ta’lim orqali bizni bir qolipga solishga intiladilar.

Yovuzlikni ta’lim orqaligina bartaraf etib bo‘lmaydi. Yovuzlik doimo biz bilan birga bo‘ladi. Fan va inson aqli, xuddi diniy fundamentalistlar singari, tasalli berish barobarida azob-uqubatlar ham olib kelgan. O‘lim lagerlarining qurbonlari, Xirosimada halok bo‘lganlar, sovet gulaqlarida o‘lgan o‘n millionlab odamlar, shuningdek Vetnam, Angola, Serra-Leone, Afg‘oniston yoki Iroq va boshqa ko‘plab urushlarda mayib bo‘lgan va o‘ldirilgan millionlab begunoh insonlar dahshatli haqiqatni biladilar: Aziz Brutus, ayb yulduzlarimizda emas, balki o‘zimizdadir... (Shekspir)

**

Diniy tushunchani/tafakkurni o‘zlashtirish vaqt va mehnat talab qiladi. Armstrong "Salon" san’at forumidagi suhbatda ta’kidlaganidek: "Bu zo‘ravonlik va shafqatsizlik hukm suradigan, ko‘pincha ma’nosiz tuyuladigan dunyoda san’at, rassomchilik, she’riyat kabi ma’no topish usuli." Ko‘plab universitetlarda e’tibordan chetda qoladigan diniy tafakkur va ilmiy izlanishlar murakkab va mashaqqatli: "Siz shunchaki bir rasmni chizib tashlay olmaysiz. Buning uchun yillar davomida o‘rganish kerak. Menimcha, biz diniy bilimlarni tez o‘zlashtirishni kutamiz. Ammo diniy bilim asta-sekin va bosqichma-bosqich keladi. Din ham boshqa har qanday faoliyat kabidir. Uni yaxshi bajarish unchalik oson emas".

**
Hozirda ko‘plab ateistlar insonning mukammallikka bo‘lgan azaliy intilishlarini ifodalash uchun ilm va aql tilidan foydalanmoqda. Ularning fikricha, din emas, balki aql va fan insonlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni tartibga soladi va jannatni vujudga keltiradi. Bu qarash o‘zining ilhomini XVII-XVIII asrlardagi Yevropa ma’rifatparvarlik harakatidan olgan. Bu harakat aql va ilmiy usulni inson hayotining barcha jabhalariga tatbiq etish mumkinligini o‘rgatgan.

(C) Chris Hedges, "Men ateistlarga ishonmayman" (I don't believe in Atheists)

@Tafakkur_chizgilari

"Ba’zi g‘oyalar shunchalik xavfliki, ularga ishonayotgan odamlarni hatto o‘ldirish ham axloqiy bo‘lishi mumkin. Bu g‘alati tuyulishi mumkindir, ammo bu biz yashayotgan dunyoning oddiy haqiqatini ifodalaydi. Ayrim e’tiqodlar o‘z izdoshlarini tinch yo‘l bilan ishontirishning har qanday imkoniyatidan mahrum qiladi, ayni paytda ularni boshqalarga nisbatan misli ko‘rilmagan zo‘ravonlik harakatlarini sodir etishga undaydi. Aslida, ba’zi odamlar bilan muloqot qilishning sira iloji yo‘q. Agar ularni qo‘lga olishning imkoni bo‘lmasa — ko‘pincha shunday bo‘ladi — odatda bag‘rikeng bo‘lgan odamlar ham o‘zlarini himoya qilish uchun ularni o‘ldirishga majbur bo‘lishlari mumkin. Amerika Qo‘shma Shtatlari Afg‘onistonda aynan shunday qilishga uringan, va biz hamda boshqa G‘arb davlatlari musulmon dunyosining boshqa hududlarida o‘zimizga va begunoh odamlarga yanada ko‘proq zarar yetkazgan holda shunday yo‘l tutishga majbur bo‘lamiz. Biz aslida g‘oyalar urushi bo‘lgan bu janglarda qon to‘kishda davom ettamiz."

(C) Sam Harris, ateist mutafakkir va faylasuf, Yangi Ateizm rahnamolaridan.

@Tafakkur_chizgilari

Tvitter (X)da yuqoridagi podkast lavhasi jiddiy muhokamalarga sabab boʻldi. Unda Mehren Xon ismli ziyoli jurnalist qiz tomonidan musulmonlar Gʻarb renessansi va maʼrifatiga eng asosiy hissa qoʻshuvchilar ekani, ularsiz Gʻarb hozirgi darajaga erisha olmasligi, musulmonlar gullab yashnagan paytlarda gʻarb Zulmat asrlar domiga tortilib yotgani, qadimgi grek merosini musulmonlar oʻzida saqlab, keyinchalik Yevropaga yetkazgani aytib oʻtiladi.

Bir tomondan gʻarb mafkurasidagilar yoki gʻarbliklar uning bu fikrlarini qattiq rad etib, uni propagandistga chiqargan holda aslida qadimgi grek ilm-fan merosini saqlagan Vizantiya ekanini aytishgan;

Boshqa tomondan, dindoshlarimiz, musulmonlar shunchaki qadimgi merosni asrab, uni Yevropaga yetkazib berishda Gʻarbga turtki va koʻmak beruvchi vazifasini oʻtash bilan cheklanib qolmaganini, aslida oʻzlari muhtasham ilmiy meros va sivilizatsiya yaratganlarini aytishgan.

Yana bir toifa esa ortodoksal islom hellenistik (yunon-rim) ilmlariga azaldan qarshi boʻlgan, ilmiy transformatsion inqilobni kam sonli sufiylar, shialar yoki ozchillik vakillari amalga oshirganini iddao qilgan.

Shu yerda menga ikki kishining argument va fikrlari yoqdi. Ularni oʻrinli deb topganim uchun tarjima qildim:

1. Uyg‘onish davridan boshlab, Reformatsiya, Ilmiy inqilob va keyinchalik "Ma’rifat" hamda utopiyalar deb nomlangan an’anaga qarshi harakatlar orqali yuz bergan sivilizatsion o‘zgarishlarning butun majmuasi musulmonlar o‘zlarini chetga olishlari kerak bo‘lgan dahshatli hodisalarga to‘la.

Biz Terrorni musulmonlar ishtirokisiz amalga oshirib bo‘lmasdi, demoqchimizmi? Yoki Yevropaning yangi irqchilik materializmi ta’sirida butun dunyo bo‘ylab ko‘plab odamlarni qirish musulmonlarsiz beimkon boʻlardi, demoqchimizmi?

Musulmonlar XX asrda yuzlab millionlab odamlarning o‘limiga sabab bo‘lgan mafkuraviy urushlarni keltirib chiqargan tarixiy yo‘nalishga qo‘shilishni talab qilishi qanchalik toʻgʻri?

2. Bu reduksionistik qarashdir. Islom dunyosi faqatgina qadimgi yunon va rim matnlarini "saqlab qolish" bilangina cheklanmagan. Ular bu matnlarni moslashtirishgan, ularga qarshi fikr bildirgan va ularning asosida yangi g‘oyalar yaratishgan.

Qiziq tomoni shundaki, Italiyada "Uyg‘onish davri"ning yuzaga kelishiga asosiy sabab Konstantinopolning zabt etilishi bo‘lgan. Turklar Anadoluni bosib olgach, Konstantinopoldan ma’lumotli/ziyoli elitaning katta qismi Rimga ko‘chib o‘tdi. Bunga sabab, Vizantiyaliklar o‘zlarini Rim imperiyasining vorislari deb hisoblashardi (shuning uchun ham Mehmet Konstantinopolni zabt etgach, o‘zini Qaysar-I-Rum yoki Rimning yangi Sezari deb e’lon qildi).

G‘arbliklardan farqli oʻlaroq, ular qadimgi yunon tilida so‘zlashar va Platon kabi olimlarning asarlari bilan tanish edilar. Shu bois, ular o‘z matnlarini o‘zlari bilan olib kelishdi va rimliklarni ular bilan qayta tanishtirdilar. Aynan shu talabning kuchayishi sharoitida, arablar yarim oroldan o‘zlashtirgan narsalar (zamonaviy raqamlar, nol va shaxmat kabi) bilan bir qatorda islomiy asarlar ham olib kelindi.

G‘arbiy Yevropaning bevosita "qayta tug‘ilishi"ga sabab bo‘lishdan tashqari, Konstantinopolning zabt etilishi va Usmonli imperiyasining tashkil topishi bilvosita mustamlakachilikka ham olib keldi. Usmonlilar qadimgi ipak yo‘llariga yuqori soliqlar soldilar yoki ularni yopdilar, bu esa yevropaliklarni dengiz orqali Sharqqa borish yo‘lini izlashga majbur qildi.

Ular "Hindiston"ga sayohat paytida tasodifan Yangi Dunyoni kashf etishdi, juda boyib ketishdi va boshqa xalqlarni bo‘ysundirishdi, yangi topilgan boylik va bilimlar yordamida innovatsiyalar chegaralarini benihoya kengaytirdilar.


Siz qanday fikrdasiz?

@Tafakkur_chizgilari