Tafakkur chizgilari

Men na nasroniy, na musulmonman. Men hech kimman, hech kimga tegishli emasman va ishonchim komilki, oxir-oqibat buning uchun jazo tortaman va azob chekaman.
Ammo bu menga noyob va xolis nuqtayi nazarga ega bo‘lish imkonini berdi.

G‘arbda islomning qoralanishi va nasroniylikning targ‘ib etilishining aniq bir sababi bor. Men sizga qaysi haqiqatga ko‘proq mos kelishini, yoki hech boʻlmaganda nazoratchilarimiz eng ko‘p qo‘rqadigan e’tiqod qaysi ekanligini isbotlay olaman.

G‘arbda, Amerikada bizning nazoratchilarimiz aslida yahudiylar va ularning malaylaridir. Ular nasroniylardan qoʻrqishmaydi va o‘zlari unga eʼtiqod qilmay turib, nasroniylikni targ‘ib qilishadi. Ko‘pgina yahudiylar ichlarida dahriydirlar yoki Isoni rad etib, uni chindan ham yomon ko‘radilar. Tarixan yahudiylar Isoni o‘ldirishgan va Rim imperiyasini nasroniylar isyonkor guruh ekaniga ishontirishgan, natijada ular jazolanganlar.

Yahudiylar nasroniylikni qo‘llab-quvvatlaydilar, buning sababi shuki, u tinchlikni, taslimiyatni, hech qachon qarshilik ko‘rsatmaslik va o‘zingiz yoki e’tiqodingizni himoya qilmaslikni o‘rgatadi. Unga koʻra dahshat, zulm va yovuzlikka yo‘l qo‘yish, passiv va nazorat ostida bo‘lish bir kun kelib najot topish garovidir.

Yahudiylar esa buni xush koʻradilar, chunki nasroniylar o‘zlarining ta’qib qilinishlariga yo‘l qo‘yib beradilar, hatto yahudiylarni Xudoning tanlangan xalqi deb ishonib, oʻzlarini ta’qib etishda ularga koʻmak beradilar. Bu aqldan ozganlik va o‘z joniga qasd qilishga o‘xshash e’tiqoddir.

Hozir g‘arbda islom yovuz, zulmkor va qoloq din sifatida tasvirlanadi. Nima sababdan shunday?

Chunki islom nasroniylarga xos bo‘lgan "tahdid, yo‘q qilinish oldida tinch turish" yondashuvini qabul qilmaydi.
Muhammad (s.a.v.) ko‘p marta dinni va o‘z xalqini himoya qilish uchun qo‘shinlar tuzgan va hatto jang qilgan. Islomda e’tiqod va o‘zini himoya qilish uchun urush qilish noodatiy hol emas.

Albatta, yahudiylar nasroniylikni yoqtirishadi va targ‘ib qilishadi, chunki ular passiv, boʻynilaridan osongina ip oʻtkazish mumkin va ularning e’tiqodiga ko‘ra, ular nazorat qilinishi va ezilishi kerak, chunki mana shundagina pirovardida najot topishlariga ular qattiq ishonishadi. Bu o‘z-o‘zini qullikka solish va o‘zini oʻzi qattiq nazorat qilishdir.

Ularning islom bilan katta muammosi bor, negaki islom zaif va passiv eʼtiqod emas, musulmonlar nasroniy qardoshlari kabi dushmanga boʻyin egib ketavermaydilar. Shuning uchun bizga ular yovuz, qoloq va buzuq deb aytiladi.

Ammo nasroniylarning islom haqidagi gaplari gʻirt yolgʻon, islom shunchaki o‘zini himoya qiladi va hukmronlik qilinish hamda kimningdir nazorat ostida bo‘lishga hech qachon rozi boʻlmaydi.

Agar bunga shubha qilsangiz, atrofingizga boqing. Qanchadan-qancha nasroniy cherkovlarida endilikda LGBT bayroqlari hilpirab yotibdi, qanchadan qanchasida pastorlar transgenderdan tayinlanmoqda, qanchadan qanchasi o‘zlarining "bag‘rikenglik" chegaralarini tobora buzuqlik tomon koʻchirib bormoqda?

Lekin siz buni islomda ko‘rmaysiz.

Men sizga diningizni o‘zgartirishni yoki hatto nimagadir ishonishni ham aytmayapman. Men o‘zim hech qanday dinga mansub emasman, shunchaki oddiy kuzatuvchiman va men ko‘rgan narsalar hozircha shular.

(C) Noktis Draven, harbiy faxriy, yozuvchi

@Tafakkur_chizgilari

Do‘stim Mustafo menga bir necha daqiqa avval G‘azoning shimolidan qo‘ng‘iroq qildi.

U birinchi navbatda shunday dedi:
"Telefonimning quvvati atigi 2 foiz qoldi va kimga qo‘ng‘iroq qilishni o‘ylaganim zahoti xayolimga sen kelding. Do‘stim, aniq bilaman, men yaqinda oʻlaman. Bu bizning so‘nggi suhbatimiz bo‘lishi mumkin. Ertalabdan beri bir qultum suv izlab yuribman, lekin topolganim yoʻq. Do‘stim, bu yerda hamma narsa o‘limga olib boradi. Ko‘z oldimda 50 dan ortiq odamni o‘ldirishdi. Men mo‘jiza tufayli ulardan qochib qutuldim, 27 dan ortiq inson, 27 jon shahid bo‘lgan qirg‘indan omon qoldim. Bu yerda odamlar o‘lib, jasadlari ko‘chalarda qolib ketyapti. Ularga qarab turib, xuddi toshlar ustidan yurgandek o‘tib ketasan. Tunlari ko‘chada uxlayman; hech kimim yo‘q. Oilamsiz, yolg‘iz yashamoqdaman. Telefonim o‘chay deb turibdi. Seni sevishimni bilishingni va xafa qilgan bo‘lsam, kechirishing istayman."

Qo‘ng‘iroq to‘satdan uzilib qoldi. Chamasi, telefonining quvvati tugab qoldi.

Har bir so‘z orasida yig‘i ovozimni bosishga urinar, koʻzimdan qatra yosh oqardi. Qalbimiz har kuni o‘rtanadi. Bularning barchasi nimaga kerak? Nima sababdan? Nima uchun, ey dunyo? Nima uchun??? Qaniydi men mavjud bo‘lmasam; har lahzada o‘limni tilayman. Men har daqiqada o‘lim tilayman.

(C) Omar Hamad, farmatsist va yozuvchi

@Tafakkur_chizgilari

Barcha inson orazi bir-biriga o‘xshash, ammo har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Mana shu oʻziga xoslik oʻsha chehrani o‘tmishdagi, hozirgi va kelajakdagi boshqa barcha chehralardan ajratib turadi.

Shu bois, inson chehrasi ko‘plik ichidagi birlikning mukammal namunasidir. Barcha yuzlarning Yaratuvchisi ularning o‘xshashligi tufayli Yagona (Vahid) ekanligi aniq. Ayni paytda, har bir orazning boshqa barcha orazlardan farq qilishi, barcha yuzlar Yaratuvchisining Yagona (Ahad) va O‘z yaratiqlaridan butunlay boshqacha ekanligini namoyon etadi.

Muttasil va davomiy ravishda paydo bo‘layotgan, barchasi o‘ziga xos, ammo o‘xshash chehralar ularning Yaratuvchisi O‘z yaratiqlarini "ommatan (massoviy) ishlab chiqarmasligini" ko‘rsatadi. U uzluksiz ravishda, donolik va mutlaq tanlov-ixtiyor erkinligi bilan yaratadi. Har bir yangi yaratiq barcha mavjudotlarning manbayi Yagona, Tengsiz, doimiy mavjud va hamma joyda hozir ekanligini namoyon etadi. Bizning Yaratuvchimiz "g‘oyib mulkdor" yoxud "konstitutsiyaviy monarx" emas, ya’ni chetda turib, haqiqiy hokimiyatga ega bo‘lmagan zot emas. Bil'aks, Yaratuvchimiz har lahzada biz bilan birga, yurak urishidan yurak urishigacha, nafasdan nafasgacha, barcha narsalarni o‘xshash, biroq har birini betakror tarzda uzluksiz yaratib turadi.

(C) Kolin Turner, ilohiyotshunos

@Tafakkur_chizgilari

Agar menga Nobel mukofoti berilganida, men uni uch qismga boʻlgan boʻlardim. Birinchi qismini Janubiy Afrika delegatsiyasiga berardim, ikkinchi qismini ixtiyoriy ravishda G'azoga borib, bemorlarni davolayotgan shifokorlarga berardim. Darvoqe ketishga imkoniyati bor boʻla turib, qolishni afzal bilgan bir falastinlik shifokordan "nega bu yerni tark etmaysiz" deya soʻrashganida u "men 30 yil davomida tibbiyot dargohlarida xalqimni musibat payti tashlab ketish uchun tahsil va tajriba orttirganim yoʻq", deb javob bergan. U oxir-oqibat shahid boʻldi. Xullas, ikkinchi qismini doktorlarga berardim. Uchinchi qismi esa husiylarga taqdim etilishini istayman. Ular tinchlik boʻyicha Nobel mukofotining haqiqiy sovrindorlaridir. Agar genotsid jinoyatlar ichida eng ogʻiri boʻlsa, men deymanki, husiylar qahramonlar ichida eng ulugʻidir.

(C) Norman Finkelshteyn, yahudiy olim

@Tafakkur_chizgilari

Dunyo va insoniyat tarixining birdan bir haqiqiy va chuqur –qolgan jamiki mavzular unga boʻysungan – mavzusi e’tiqod va e’tiqodsizlik miyonasidagi ziddiyat bo‘lib qolmoqda. Qanday shaklda bo‘lmasin, e’tiqod hukmron bo‘lgan barcha davrlar o‘ziga xos nur va baxt bilan yo‘g‘rilgan bo‘lib, o‘z xalqi uchun ham, kelgusi avlodlar uchun ham manfaat olib keladi. Qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, e’tiqodsizlik o‘zining ayanchli nusratini saqlab qolgan barcha davrlar, garchand ular ma’lum vaqt soxta hashamat bilan ko‘zni qamashtirsa-da, kelajak avlodlar e’tiboridan tamom chetda qoladi, zero, hech kim o‘z umrini samara bermaydigan narsalar ustida o‘tkazishni xohlamaydi.

– Gyote

@Tafakkur_chizgilari

Islom nainki barcha hayot mohiyatan yagona ekanligini – zotan uning ildizi Ilohiy Yakkayu yagonalikdir – o‘rgatadi, balki har birimizga o‘z shaxsiy, dunyoviy hayotimiz doirasida G‘oya va Harakat birligini ham mavjudligimizda, ham ong-shuurimizda qayta yaratishning amaliy yo‘lini ko‘rsatadi. Islomda inson bu oliy hayot maqsadiga erishish uchun dunyodan voz kechishga majbur emas; ma’naviy poklanishning sirli eshigini ochish uchun hech qanday qattiq intizom talab qilinmaydi; najot topmoq uchun tushuniqsiz aqidalarga e'timod etishga hech qanday majburlov yo‘q. Bunday talablar islomga mutlaqo begona: chunki u na mistik ta’limot va na falsafadir. Bu shunchaki Xudo O‘z yaratiqlariga belgilagan "tabiat qonunlari"ga muvofiq hayot dasturidir va uning eng oliy yutug‘i inson mavjudligining ma’naviy va moddiy jihatlarini batamom muvofiqlashtirishdir. Islom ta’limotida bu ikki jihat nafaqat insonning jismoniy va axloqiy mavjudligi aro tug‘ma ziddiyat qoldirmaslik ma’nosida "kelishtirilgan", balki ularning uygʻunlikda mavjudligi va chinakam chambarchasligi hayotning tabiiy asosi oʻlaroq ta’kidlanadi.

Fikri ojizimcha, bu islom namozining o‘ziga xos shaklining sababi bo‘lib, unda ruhiy jamlanish va ma’lum tana harakatlari bir-biri bilan muvofiqlashtiriladi. Islomga dushman tanqidkorlar odatda ibodatning mazkur usulini islomning rasmiyatchilik va tashqi avzo, koʻrinishga asoslangan din ekanligi haqidagi da’volarini isbotlash uchun misol qilib keltiradilar. Darhaqiqat, boshqa dinlarga mansub kishilar "ma’naviy"ni "jismoniy"dan xuddi sut sotuvchi qaymoqni sutdan ajratgandek ajratishga odatlangan bo‘lib, islomning to‘liq sutida bu ikki tarkibiy qism, o‘ziga xos xususiyatlariga sohib bo‘lsa-da, uyg‘unlik-u monandlikda mavjud bo‘lishini va o‘zini namoyon etishini ilgʻab ololmaydilar. Boshqacha aytganda, islom namozi aqliy jamlanish va tana harakatlaridan tashkil topgan, zero, inson hayotining o‘zi shunday tarkibga egadir va biz Allohga U bizga ato etgan barcha qobiliyatlar yig‘indisi orqali yaqinlashmog'imiz lozim. Bu munosabatning yana bir namunasini tavof, ya’ni Makkadagi Ka’bani aylanib chiqish marosimida ko‘rish mumkin. Muqaddas shaharga kirgan har bir kishi uchun Ka’bani yetti marta aylanib chiqish majburiy ekanligi va bu amrga rioya qilish Makka ziyoratining uch asosiy shartidan biri bo‘lgani sababli, biz o‘zimizga quyidagi savollarni berishga haqlimiz: Buning ma’nosi ne? Ibodat va sadoqatni bunday rasmiy tarzda ifodalash shartmi?

Javob juda ochiq-ravshan. Basharti biz biron bir narsa atrofida aylanma harakat qilsak, bu bilan o‘sha narsani harakatimizning markaziy nuqtasi sifatida belgilaymiz. Har bir musulmon namozda yuzini o‘giradigan Ka’ba Allohning Yagonaligini ramziy tarzda ifodalaydi. Tavofda ziyoratchi tanasining harakati inson hayoti faoliyatini aks ettiradi. Demak, tavof nafaqat ibodatga oid fikrlarimiz, balki amaliy hayotimiz, xatti-harakatlarimiz va intilishlarimiz markazida Alloh va Uning Yagonaligi g‘oyasi bo‘lishi kerakligini koʻzda tutadi. Bu Qur’oni Karimning quyidagi oyatiga muvofiqdir: "Men jinlar va insonlarni faqat O‘zimga ibodat qilishlari uchungina yaratganman" (Zariyat surasi, 56-oyat).

Shunday qilib, Islomdagi "ibodat" tushunchasi boshqa har qanday dindagidan tamomila farq qiladi. Bu yerda u faqat diniy amallar, masalan, namoz yoxud ro‘za bilan cheklanmaydi, balkim insonning toʻlaqonli amaliy hayotiga ham taalluqlidir. Magar butun hayotimizning maqsadi Allohga ibodat qilish bo‘lsa, biz bu hayotni, uning barcha jihatlarini, yaxlit bir murakkab axloqiy mas’uliyat yangligʻ ko‘rishimiz lozim. Demak, bizning barcha xatti-harakatlarimiz, hatto ahamiyatsiz tuyulganlariyam, ibodat amallari oʻlaroq bajarilishi darkor. Ya’ni, ular Allohning umumiy rejasining bir qismi sifatida ongli ravishda amalga oshirilishi lozim. O‘rtamiyona darajadagi odam uchun bunday holat yetishib boʻlmas ideal bo‘lib tuyulishi mumkin. Ammo dinning maqsadi aynan ideallarni real hayotga olib kirish emasmi?

"Islom chorrahalarda", Muhammad Asad
@Tafakkur_chizgilari

Umar ibn al-Xattob (r.a) Iskandariyadagi kutubxonaga oʻt qoʻyganmidi?

"Shu o‘rinda Nakostinning "G‘arbiy ta’limning islomiy ildizlari tarixi" kitobidagi Umar ibn al-Xattob Iskandariyadagi kutubxonani yoqib yuborgan, degan aybloviga qisqacha to‘xtalib o‘tish muhim. Ma’lumki, Iskandariyadagi kutubxonaning Umar farmoni bilan Amr ibn al-Os tomonidan vayron qilinishi haqidagi hikoya ilk bor arab adabiyotida milodiy XIII asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘lgan. Bu rivoyatni Abu al-Faraj keltirgan, ammo u hech qanday manbaga tayanmagan. Shunday bo‘lsa-da, mazkur rivoyatni XIV asr boshlarida Abu al-Fida, keyinroq esa Makriziy o‘z kitoblarida takrorlashgan. Ali kabi tarixchilarning fikricha, bu hikoya to‘qib chiqarilgan uydirma bo‘lib, Gibbon va Renaudot singari Yevropa tarixchilari ham bu fikrni qo‘llab-quvvatlashgan.

Bu mish-mishni bartaraf etish uchun Abu al-Faraj keltirgan hikoyani batafsil rad etish zarurdir. Buni yetmishinchi yillarning soʻnggida tarixchi Alfred J. Butler muvaffaqiyatli amalga oshirgan. Uning dalillari yetti qismdan iborat bo‘lib, batafsil o‘rganilgan va quyida qisqacha keltirilgan.

Birinchidan, bu hikoya dastlab, hech qanday ishonchli manbaga tayanmagan holda, voqea sodir bo‘lganidan besh yuz yil o‘tib paydo bo‘lgan.

Ikkinchidan, hikoyada mantiqsiz jihatlar bisyor. Hatto kutubxonaning xalifa buyrug‘i bilan vayron qilinganiga bir lahza ishonilsa ham, Abu al-Farajning hikoyasiga ko‘ra, shuncha ko‘p kitobning kutubxonadan shaharga qanday olib kelingani tushunarsiz. Bundan tashqari, ular shahar hammomlarida yoqilib, olti oy davomida yoqilg‘i sifatida ishlatilgan emish. Bu ilmiy jihatdan mutlaqo imkonsiz, zero, kutubxonadagi kitoblarning katta qismi pergamentga yozilgani ma’lum. Pergament yoqilg‘i sifatida yonmaydigan material bo‘lib, Batler aytganidek, "xalifaning hech qanday buyrug‘i pergament kitoblarni yondirolmas edi".

To‘rtinchidan, tarixiy fakt shundan iboratki, yoki Yuliy Sezarning Iskandariyaga hujumidan bir necha asr muqaddam kelib chiqqan yong‘in butun kutubxonani vayron qilgan" yoxud kutubxona musulmonlar istilosidan kamida to‘rt yuz yil ilgari vayron bo‘lgan. Iskandariyadagi Serapeum kutubxonasi asl kutubxonadan saqlanib qolgan bir qator kitoblarni meros qilib oldi. Ushbu Serapeum kutubxonasining o‘zi milodiy 391-yilda vayron qilingan bo‘lib, bu ilmiy doiralarda tasdiqlangan qadimiy tarixiy voqea hisoblanadi. Shunday qilib, kutubxona musulmonlar istilosidan kamida ikki yarim asr oldin mavjud bo‘lmaganligi haqida inkor etib bo‘lmaydigan tarixiy dalillar mavjud.

Beshinchidan, V, VI va VII asrlarda Vizantiya adabiyotida Aleksandr-Andrian kutubxonasi haqida deyarli hech qanday ma’lumot yo‘q. Batlerning ta’kidlashicha, kutubxona baribir mavjud bo‘lgan taqdirda ham, Aleksandriyani musulmon arablariga topshirgan Iskandariya gubernatori Kir o‘zi imzolagan shartnomaga ko‘ra, Aleksandriyadagi qimmatbaho narsa-buyumlarni Konstantinopolga koʻchirib oʻtkazish huquqiga ega edi. Kutubxonada mavjud bo‘lgan kitoblarning bozor qiymati juda katta bo‘lgan bo‘lar edi. Qolaversa, shartnoma imzolanganidan boshlab arablar Iskandariyaga kirgunga qadar o‘n bir oy o‘tdi, bu vaqt ichida Konstantinopol tomon barcha dengiz yo‘llari lang ochiq edi.

Abu al-Faraj hikoyasining so‘nggi nuqtasi shundaki, agar kutubxona arablar tomonidan vayron qilingan bo‘lsa, mashhur zamonaviy tarixchi, Nikiu yepiskopi Ioann uning Iskandariyani zabt etishga oid barcha asarlari batafsil yozilganligi sababli, uni jimgina oʻtkazib yubormagan bo‘lardi."

"Musulmon dunyosida taʼlimning ijtimoiy tarixi", Husayn Amjad

@Tafakkur_chizgilari

Dushmanning barcha xususiyatlarini shunchaki o‘zlashtirish, ya’ni "agar ularni kuchli va hukmron etuvchi narsalarni o‘rgansak, oʻzlashtirsak, biz ham qudratli bo‘lamiz va jahon yetakchiligimizni qayta qo‘lga kiritamiz" degan g‘oya shunday qilganimizda o‘zimiz oʻsha dushmanning biriga aylanib qolishimizni payqamaydi.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Falsafadagi katta xato

Tarafdorlik muhim hisoblanadi. Bugun tafakkurda yoʻlini yoʻqotgan ayrimlar oʻziga telbalarcha allaqanday yoʻllar izlab, har yerda sarson sang'ib yuribdi. Vaholanki ularni qiynaydigan oʻy-fikrlar yuz yillar ichida ilm-fanda muayyan tizimga solinib, taʼlimotlar koʻrinishiga keltirib qoʻyilgan. Dindan kamchilik izlaydiganlarning kamchiligi shundaki ular ergashadigan yoʻl, tarafdorlik bildiradigan mazhab, maktab mavjud emas. Agar chindan qaysidir yoʻlga tarafdor boʻlganida u toʻgʻrisida obdan tanishib, unga ixlos qoʻyib, muxlislik bildirgan boʻlar edi.

Mana shunday maktablardan biri, umuman butun falsafaning tamal aqidasiga aylangan taʼlimot neoplatonizm va immanent falsafasi hisoblanadi. Aksar odamlar bu haqida bilmaydi, lekin fikr yuritish borasida, hatto aksar musulmonlar ham shunga daxldordir. Dinga qarama qarshi boʻlgan bu tafakkur shakli ilmiy terminda immanentist va panteistik fikr yuritish deb nomlanadi. Bu bilan dinniki oʻrtasida muayyan fundamental tushunchalar mavjud. Bugungi kunda keng yoyilgan dinga boʻlgan katta shubha-gumonlar immanent fikrlashdan ildiz oladi. Immanent degani gʻaybning ziddidir. Unga koʻra faqatgina shu dunyo mavjud, undan tashqarisi mavjud boʻlolmaydi. Undagi hamma qonunlar, axloq, insoniy masalalar borliqning oʻziga tegishli va shu bilan cheklanadi.

Immanent falsafasi va tafakkur maktablari mavjud. Ilmiy jabhalarda bu soha yaxshigina rivojlanib, ildiz otgan. Uni Ibrohimiy dinlar bilan qarama qarshi qoʻyish mumkin. Xuddi shunday islom bilan ham. Ularga koʻra tabiat oʻz-oʻzidan mavjud. Garchi neoplatonistlar kabi immanentistlar Xudoning yaratilish jarayonida ishtirok etilishini tan olishsa-da (lekin ayrimlari tan olmaydi), bu yerda iroda masalasini, ya'ni hammasi Allohning irodasi va "bo'l" deyishi mahsuli ekanligini inkor etishadi. Ular Xudoni tabiat bilan bir oʻringa qoʻyishadi. Hatto Xudoni oddiy aql va ratsional fikr yuritish orqali tabiatning oʻzidan bilish mumkinligini da'vo qilishgacha borishadi. Unda Xudoning irodasi, tanlovi ishtirok etmaydi. Balki hammasi shunchaki "tabiiy" ravishda sodir boʻladi.

Mana shunday tafakkur tarzidan "mantiqda tanlov yoʻq, u shunchaki mavjud", degan xulosa va tushunchaga kelingan. Bu degani mantiq borliqni boshqaruvchi yaratilishga muhtoj boʻlmagan yagona birlik, degan aksioma kelib chiqadi. Mazkur sababga koʻra ham butun falsafa tarixida barcha faylasuflar ilohiyot va boshqa masalalar qolib asosiy fokus va diqqatni mantiqqa – logikaga qaratishgan. Chunki ularga koʻra haqiqatning yagona manbayi ham mantiqdir. Hech qanday transsendensiyaga esa – oʻrin yoʻq.

Demak, ratsional falsafada haqiqat va saodat manbayi mantiq boʻlsa, dinda, islomda mantiqqa tayanmaydigan "marhamat, shafoat, Allohning irodasi"gina borliqni hozirgi koʻrinishga olib kelgan va insonning taqdirini belgilovchi yagona omil. Dindor uchun voqelik, reallik bu Xudoning in'omidan boshqa narsa emas. Voqelikning voqe boʻlishi esa vahiyning mahsulidir.

Bunga qarama qarshi ravishda immanentlikda dunyo abadiy mavjud. Unda muttasil davom etuvchi davomiylik mujassam. Shu sabab ham inson ayni andozaga koʻra Xudoni anglash qudratiga ega. Intellektual idrok bevosita metafizik amaliyot degani, zero, davomiy yaratilish, evrilish, emanatsiya jarayoni insonning ilohiydan meros qudratli intellektini keltirib chiqaradi. Bu degani Xudoni inson mana shu idrok-intellekti orqali bevosita bilishi mumkin boʻladi. Bil'aks, Islomda ilohiyni faqatgina aql vositasida anglab boʻlmaydi. U mantiq, aql, intellektdan tamom mustaqil, unga tayanmaydigan, aksincha ularni oʻz irodasi ila sabab bilan keltirib chiqaradigan Zotdir.

@Tafakkur_chizgilari

Din odatda ham mashhur diniy rivoyatlar, ham dinning ashaddiy tanqidchilari eʼtibordan chetda qoldiradigan ma’lum bir mohiyatni oʻzida jam etgan. Din aslida voqelikning sir-asroridan zavqlanish demakdir. Madhiyalar va marosimlar unga nisbatan hayrat va ehtiromni ifodalaydi. Bu xuddi qayta tug‘ilishga o‘xshaydi. Yangi bir nigoh. Hamma narsaning mo‘jizasini, sirini tomosha aylash. Shu sababli, bu diniy mohiyat aslida mavjudlikning eng dogmatik bo‘lmagan usuli hisoblanadi.

Dindor bo‘lish, voqean, tajribaga eng ochiq bo‘lishga teng bo‘ladi. "Oddiy" narsaning o‘zi g‘ayrioddiy tuyuladi. Chunki oddiy narsalarni tushuntirib bo‘lmaydi. Atom nimaligini hech kim bilmaydi. Bu borliqning sir-asrorlariga diqqat qaratish yoxud undan hayratlanishdir, zinhor unga qarshi turish emas. Bu xushu’ va xuzu’ orqali ko‘rishning poklanishidir. Dindagi "bo‘ysunish" tushunchasi ham shunga ishora etadi. Qanday bo‘lmasin, "berilgan" voqelikni o‘z-o‘zidan, shunchaki qabul qilmaslik.

Ba’zi dindorlar yo‘l qo‘yadigan xato shundaki, ular din atrofida aylanadigan "g‘ayb"ning asosiy nuqtasini unutib qo‘yadilar. Ular ehtiros-la diniy ramzlarni borliqning aql bovar etmas siri qarshisida ruhiy to‘siqqa aylantirishadi.

Odamlarni voqelik bilan uyg‘unlashtirishda (tabarruk sir oʻlaroq qayd etilgan) payg‘ambarlar va donishmandlar muhim rol o‘ynaydi. "Religio" (din) so‘zi "qayta bog‘lanish" degan ma’noni anglatadi. Ya’ni, insonlarni o‘z manbayi bilan bog‘laydi, uning mohiyati sirdir. O‘zini moddiyat/jismoniylikda cheklab qo‘yish emas, balki mohiyati "g‘ayb"/sir bo‘lgan jismoniy/moddiylikning cheksiz havzasini anglashdir. Zotan reduksionizm hech narsaga javob bermaydi. U sirning boshi berk ko‘chasiga olib boradi. Hamma narsa shu "g‘ayb"ning namoyon bo‘lishi/oyatiga aylanadi. Faqat soxta olimlargina (xoh diniy, xoh mistik, xoh materialistik) mavjudlik sirini ochganini da’vo qilishi mumkin.

Din tanqidchilari yo‘l qo‘yadigan xato shundaki, ular dinni uning lingvistik, ijtimoiy va madaniy o‘lchovlari bilangina tenglashtirishadi. Ular dinni shu jihatlarga qisqartirishga moyildirlar. Inson shunchaki aql yoki iroda emas, balki murakkab ijtimoiy mavjudot bo‘lgani sababli, din muqaddas sir sifatidagi voqelik bilan uyg‘unlikda yashashga imkon beradigan umumiy sharoitni ta’minlashga intiladi. Shuning uchun ham har qanday buyuk din yangi sivilizatsiyaga aylanadi, u o‘zining ma’no olamini yaratadi, uning ostida muqaddas sirlar jilva aylaydi.

Biroq, boshqa ijtimoiy institutlar singari, mafkura va soxta ong asta-sekin, ammo muqarrar ravishda diniy ifodalarga kirib, singib boradi. Bu yerda tanqid o‘rinli bo‘ladi. Aynan shu nuqtada faylasuflar, shoirlar va so‘fiylar maydonga chiqadi. Ammo dinni mutlaqo foydasiz yoinki yengiltaklik darajasiga tushirib qo‘yish dinning barcha uchun, xoh ateist, xoh teist, xoh agnost bo‘lsin, qadrli bo‘lgan markaziy nuqtasini butunlay yo‘qotib qo‘yishga olib keladi. Bu markaziy nuqta – borliqning sir-asrorlariga moslashish, berilgan narsaning o‘zini anglashdir. Berilgan narsaning o‘zi.

(C) Mugis ul-Kaisar

@Tafakkur_chizgilari

"Islom chorrahalarda", Muhammad Asad
@Tafakkur_chizgilari

Biz "diniy yondashuv" deb ataydigan narsa insonning intellektual va biologik tuzilmasining tabiiy hosilasidir. Inson zoti oʻziga hayot, tugʻilish va oʻlim, adoqsizlik va mangulik sir-asrorlarini tushuntirib berishga noqodir. Qarshisidagi oʻtib boʻlmas qalin devorlar uning bu borada fikr yuritishiga toʻsiq boʻlib turadi. Shu sabab ham u shunchaki ikkita narsani bajara oladi, xolos. Birinchisi hayotni bir butunlik sifatida tushunish boʻyicha barcha urinishlardan voz kechish. Mazkur holatda, u faqatgina tashqi tajribalarning oʻziga tayanadi va oʻz xulosalarini ularning qamrovi bilan cheklaydi. Shu tarzda, u hayotning alohida, ayricha qismlarini tushuna, fahmlay oladi. Bu qismlarning soni va aniqligi insoniyatning tabiat haqidagi bilimlari qanchalik tez yoki sekin o‘ssa, shunchalik ko‘payishi va aniqlashib, oydinlashishi mumkin. Biroq, ular baribir faqat qismlarligicha qolaveradi. Hayotning yaxlit, bir butun manzarasini anglash esa inson aqlining uslubiy imkoniyatlaridan tashqarida yotadi. Tabiiy fanlar mana shunday yo‘l tutadi.

Ilmiy yo‘l bilan yonma-yon, baqamti mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan bo'lak imkoniyat – bu din yo‘lidir. U insonni ichki, ko‘pincha hissiy tajriba orqali, oliy Ijodkor kuch mavjudligi va u olamni inson tushunchasidan yuqori va tashqari bo‘lgan baqadim belgilangan reja asosida boshqarishi haqidagi farazga tayangan yagona hayot tushunchasini qabul qilishga yetaklaydi. Yuqorida aytilganidek, mazkur nuqtayi nazar insonning tashqi kuzatuvga imkon beruvchi hayotiy dalillar va parchalarni o‘rganishiga to‘sqinlik qilmaydi; tashqi (ilmiy) va ichki (diniy) idroklar o‘rtasida tabiiy ziddiyat mavjud emas. Ammo aslida, tamomiy hayotni mohiyat va harakat kuchi birligi yangligʻ; qisqasi, muvozanatli, uyg‘un yaxlitlik oʻlaroq tasavvur etishning yagona nazariy imkoniyati mana shudir. "Uyg‘unlik" atamasi, garchi deyarli noto‘g‘ri ishlatilsa-da, bu o‘rinda juda muhim, zero, u insonning o‘zida tegishli munosabatni koʻzda tutadi. Dindor inson biladiki, u bilan bogʻliq va uning ichida sodir bo‘ladigan har qanday narsa, ish hech qachon ong va maqsaddan xoliyu ayri kuchlarning ko‘r-ko‘rona o‘yini natijasi bo‘lishi mumkin emas; u buni faqat Xudoning ongli irodasi natijasi deb biladi va shuning uchun bu umumbashariy reja doirasida organik ravishda birlashtirilgan deb hisoblaydi. Shunday qilib, inson o‘z "men"i bilan tabiat deb atalmish obyektiv dalillar va hodisalar olami miyonasidagi keskin ziddiyatni hal qilish imkoniyatiga sohib boʻladi.

Inson o‘z qalbining serqirra mexanizmi, barcha orzu-istaklari, qo‘rquvlari, his-tuyg‘ulari va spekulyativ shubhalari bilan o‘zini allanechuk tushunarsiz tarzda saxiylik va beshafqatlik, xavf va osudalik omuxta boʻlib ketgan tabiat qarshisida ko‘radi. Bu tabiat
inson ongi usullari va tuzilishidan tamomila farq qiladigan yo‘nalishda ishlayotganga o‘xshaydi. Sof aqliy falsafa yoxud tajribaviy fan hech zamon bu ziddiyatni yecha olgan emas. Aynan shu nuqtada din paydo bo‘ladi.

Diniy idrok va tajriba nuqtayi nazaridan, insonning o‘zini anglagan "Men"i va sokin, go‘yoki mas’uliyatsiz Tabiat ma’naviy uyg‘unlikka keltiriladi. Zotan ular – insonning individual ongi ham, uni qurshab turgan va uning ichidagi Tabiat ham - bir xil Ijodiy Irodaning turli, ammo muvofiqlashgan ko‘rinishlaridan boʻlak narsa emas. Din insonga ato etguvchi ulkan foyda shundaki, u o‘zining Yaratilishning abadiy harakatidagi yaxshi rejalashtirilgan birlik ekanini va abadul abad shunday boʻlib qolishini anglab yetadi: u umum taqdir hadsiz organizmining aniq bir qismidir. Bu tushunchaning ruhiy natijasi umid va qo‘rquv o‘rtasida muvozanat oʻrnatuvchi chuqur ma’naviy xotirjamlik hissi boʻlib, u dindor insonni, dini qanday bo‘lishidan qat’i nazar, dinsiz insondan ajratib turadi.

Ularning o‘ziga xos ta’limotlari qanday boʻlishidan qat’i nazar, bu asosiy qarash barcha buyuk dinlarga xosdir. Shuningdek, bu dinlarning barchasida insonni Tangrining ochiq-oydin irodasiga bo‘ysunishga undovchi axloqiy da’vat ham ayni darajada umumiydir. Biroq, faqat Islomgina bu nazariy tushuntirish va nasihatdan oshib oʻtoladi.

Islomni "yevrota'mirlash" – bu qashshoq va be'mani ishdir. Xuddi shuningdek, islomiy sivilizatsiyani Bell va Edison G'arb sivilizatsiyasi doirasida telefon va elektr chirog'ini ixtiro qilgan, musulmonlar esa hech narsa ixtiro qilmagan – faqat foydalanishyapti, deb ayblash ham be'manilikdir!

Bugungi kunda bu kabi da'volar islomning "sivilizatsion orqada qolganligidan" norozi bo‘lgan, islomni qo‘llab-quvvatlayotgan "vatanparvarlar" partiyasi tomonidan aytilmoqda. Bu to‘lqin sobiq Malayziya bosh vaziri Mahathirdan kelib chiqdi, u musulmonlarga global tanqid bilan murojaat qildi: ular orasida Nobel mukofoti laureatlari kam, universitetlari Garvard yoki Iton kabi ilg‘or emas, texnologiyalarni esa islomiy davlatlar o‘ylab topmayapti...

Bu shuni anglatadiki, Mahathir va bugun unga taqlid qilayotganlarning fikrlash tarzi mutlaqo boshqa tomonga burilgan! Islom ilgari moddiy-texnologik farovonlik, liberal ideallarga mos ravishda erkin ravishda odamlar, g‘oyalar va tovarlar aylanishini ta'minlagan gullab-yashnagan makonni yaratgan edi. Bu Abbosiylar xalifaligi edi — butun ma'lum tarixda haqiqiy raqiblari bo‘lmagan yagona superdavlat. Mo‘g‘ullar bu xalifalikni bir necha yil ichida yo‘q qildilar...

Islomning maqsadi lampochkalar va velosipedlar ixtiro qilish emas. Doim yangi-yangi texnologiyalarni ishlab chiqadigan tizimda, milliardlab yo‘qolgan odamlar mavjud bo‘lib, ular uchun ma'no muammosi shunchalik entropiyalashganki*, ular endi hatto ma'no haqida savol ko‘tarishni ham marginallik deb bilishadi.

Islomiy ong doimiy ravishda inson mavjudligining "oliy motiv", "oliy turtki" sifatida bir ma'noni yaratish ustida ishlaydi. Bugungi G‘arbda atom bombasi bor, lekin Platon yo‘q. Kimdir hozirgi islomda Farobiy yoki Avitsenna ham yo‘q deydi. Ha, lekin butun islom Platonga va Farobiyga ham tegishli bo‘lgan ma'lumot maydonida ulkan jamoaviy harakatdir.

Islomiy ong ulkan ruhiy portlash, "o‘ta yangi" tug‘ilish arafasida turibdi. Bu, 14 asrlik insoniy cho‘ldagi "Musoning sayohati"dan keyin Qur'oni Karimning haqiqiy ma'nosiga qaytish bo‘ladi. Buning oldida G‘arbning texnologik yutuqlari yaxshi o‘rgatilgan maymunning fokuslari kabi ko‘rinadi.

©️Haydar Jamol

* - oʻz holiga qoʻyilgan (tashqi kuch taʼsir etmayotgan) berk tizimda jarayon qaysi yoʻnalishda sodir boʻlishini ifodalaydi.

@Tafakkur_chizgilari

Yuqorida oʻtgan asrning eng buyuk Islom mutafakkirlaridan biri boʻlgan serqirra olim Muhammad Asad qalamiga mansub “Islom chorrahalarda” asarining birinchi bobidan parcha keltirildi. Ushbu asarda islom dini fikriy va ijtimoiy jihatdan toʻlaqonli tadqiq etilgan, hozirgi muammolarga yechimlar izlangan, gʻarb bilan munosabatlarda koʻzda tutilishi lozim boʻlgan jihatlar ochib berilgan. Muallifning ushbu asari intellektual doiralarda mashhur boʻlgani bois, tarjimasiga kirishdik. Haftalar davomida kitobdan parchalar berib boriladi.

Qoʻllab quvvatlash uchun: http://tirikchilik.uz/muslimmind

@Tafakkur_chizgilari

Zamonaviy davrni juda yaxshi aks ettiruvchi shiorlardan bir bu “fazoni ishgʻol etish”. Aloqaning qadimgi davr odamlari aqliga ham sigʻdira olmaydigan vositalari paydo etildi. Va mazkur vositalar mahsulotlarni insoniyat tarixida misli koʻrilmagan tezlik va qamrovda tashimoqda. Buning natijasi oʻlaroq millatlar bir biriga oʻzaro iqtisodiy bogʻliq boʻlib qoldi. Hozirgi paytda hech bir davlat yoʻqki, dunyodan ayro, alohida mavjud boʻlolsa. Iqtisodiy taraqqiyot mahalliy chegaralardan oshib oʻtib ketdi. U xalqaro miqyosga ega boʻldi. U eng kamida oʻzining jarayonlari, siyosiy chegaralari va jug'rofiy masofalarini unutdi. U oʻzi bilan – ehtimol shu jihat masalaning toʻla material tomonidan anchayin muhimroq – nainki tovarlar, balki fikrlar va madaniy qadriyatlar tashuvining mudom oʻsib boruvchi ehtiyojini olib yuradi. Ammo garchi ushbu ikki iqtisodiy va madaniy kuch oʻzaro yonma yon yursa-da, ularning faoliyat qoidalarida maʼlum tafovut mavjud. Iqtisodiyotning elementar qonunlari davlatlar oʻrtasidagi mahsulot ayirboshlash “o’zaro” boʻlishini taqozo etadi. Bu shuni anglatadiki, hech zamon bir tomon doimiy ravishda sotuvchi, narigi tomon esa sotib oluvchi boʻlib qololmaydi. Uzoq davr kesimida, ularning har biri har ikki vazifani muttasil ravishda bajaradi – sotadi, sotib oladi – bu bevosita yoki iqtisodiy kuchlar oʻyinida boshqa bir davlatning oʻrtalig'i orqali bilvosita amalga oshirilishi mumkin. Ammo madaniy jabhada ayirboshlashning ushbu temir qoidasi doim ham zaruriy yoki koʻzga tashlanadigan boʻlavermaydi: ya'nikim, gʻoyalar va madaniy taʼsirlarning koʻchib oʻtishi ber va ol tamoliyiga asoslanishi shart hisoblanmaydi. Inson fitratiga koʻra, siyosiy va iqtisodiy taraflama qudratliroq hisoblanmish mamlakatlar zaif va nofaolroq mamlakatlarni oʻziga mahliyo etib turadi hamda oʻzlari ulardan taʼsirlanmagan holda fikriy va madaniy jabhalarda ularga taʼsir koʻrsatadi. Mana shunday munosabatni biz bugungi kunda Gʻarb va musulmon dunyosi oʻrtasidagi munosabat-u aloqalarda koʻrishimiz mumkin. 

Tarixiy kuzatuvchi nuqtayi nigohidan Gʻarb sivilizatsiyasining musulmon dunyosi ustidan oʻrnatishi mumkin boʻlgan bir tomonlama ta'siri – musulmonlarning oʻzlari tan olish olmasligidan qat'i nazar – hech qanaqasiga taajjublanarli emas, zero bu qiyosini har yerda topishimiz mumkin boʻlgan uzoq tarixiy jarayonlarning bir hosilasidir. Faqat kuzatishgagina diqqat qaratgan tarixchi uchun bu allanechuk qoniqarli holat boʻlishi mumkin, biroq biz musulmonlar uchun mazkur muammo yurakni g'ashlantiruvchi boʻlib qolaveradi. Shunchaki chetdan kuzatuvchi boʻlib qolishni mutlaqo istamaydigan, ushbu dramada haqiqiy rol egalari boʻlgan – oʻzini Paygʻambar Muhammad alayhissalomning chinakam izdoshlari sanaydigan bizlar uchun muammoning ildizi mana shu yerdan boshlanadi. Biz iymon keltiramiz – boshqa dinlardan farqli oʻlaroq, islom har qanaqa madaniy sharoitlarga moslashib, oʻzgarib ketaveradigan ongning maʼnaviy yondashuvi emas, bil'aks u madaniyatning oʻz oʻzini toʻlaqonli qondiruvchi mehvari, muayyan ravishda belgilab qoʻyilgan xususiyatlarning ijtimoiy tuzilmasidir. Qachonki tashqi bir sivilizatsiya oʻz radiatsiyasini, nurlarini biz tomonga qaratsa va shu orqali bizning madaniy organizmimizda maʼlum oʻzgarishlarga sabab boʻlsa – bugun ayni holatga guvoh boʻlyapmiz – biz xorijiy sivilizatsiya ta'siri oʻz madaniy imkoniyatlarimiz yoʻnalishida harakatlanyaptimi yoki unga zidmi, u islom madaniyati tanasida tetiklashtiruvchi zardob vazifasini oʻtayaptimi yoxud zahar singari halok etuvchi taʼsir koʻrsatyaptimi – mana shuni bilib, ravshanlashtirib olishga mahkummiz. 

Bu savolga javobni faqatgina izchil tahlil orqali qoʻlga kiritish mumkin. Biz ikkala – Islom va Gʻarb sivilizatsiyalarining harakatlantiruvchi kuchlarini kashf etishimiz va soʻng ikkalasi oʻrtasidagi ittifoq ehtimoli qay darajada ekanligini tahqiq etishimizga toʻgʻri keladi. Va modomiki Islom sivilizatsiyasi xossatan diniy maqom kasb etar ekan, biz, avvalambor, inson hayotida dinning umumiy oʻrnini aniqlab olishimiz kerak. 

@Tafakkur_chizgilari

Said Muhammad Naqiyb al-Attas – shubhasiz, davrimizning eng yetuk mutafakkirlaridan biri – G‘arb sivilizatsiyasining epistemologik, fikriy muammosi haqida quyidagilarni yozadi:

"Asrlar osha insoniyatning gumrohliklari natijasida ko‘plab sinovlar, mashaqqatlar paydo bo‘ldi, ammo bugungi kunda G‘arb sivilizatsiyasi keltirib chiqargan sinovdan-da jiddiyroq va halokatlirog‘i bo‘lmagan bo‘lsa kerak. Shuni ta’kidlashim kerakki, bizning asrimizda pinhona paydo bo‘lgan eng katta sinov – bu bilim sinovidir. Bu jaholat qarshisidagi bilim emas, balki G‘arb sivilizatsiyasi tomonidan o‘ylab topilgan va butun dunyoga tarqatilgan bilimdir. Bu bilimning mohiyati muammoli bo‘lib qoldi, zero, u nohaq tushunilganligi sababli o‘zining asl maqsadini yo‘qotdi va shu tariqa inson hayotiga tinchlik va adolat o‘rniga tartibsizlik olib kirdi. Bu bilim o‘zini haqiqiy deb ko‘rsatadi, ammo aslida chalkashlik va shubha uyg‘otadi. U metodologiyada shubha va taxminni "ilmiy" darajaga ko‘targan va gumonni haqiqatni izlashda eng asosli epistemologik vosita deb hisoblaydi. Bu bilim tarixda ilk bor tabiatning uch saltanatiga: hayvonot, o‘simlik va mineral dunyoga toʻlaqonli tartibsizlik olib kirdi."

- Said Naqiyb al-Attas, "Islom va dunyoviylik"

@Tafakkur_chizgilari

Yaqinda 16-asrda Shimoliy Germaniyada yashagan protestant ruhoniysining hikoyasini oʻqidim. U shunday deydi:

Shunisi yaqqol haqiqatki, turklar (musulmonlar) eng buyuk xalq, turklarniki dunyodagi eng qudratli mamlakat. Biz juda yaxshi bilamiz, ular bizga dindosh nasroniylardan ming chandon yaxshiroq munosabat va muomalada boʻlishadi, germaniyaliklardan farqli oʻlaroq ayollarning jamiyatda erkaklar qatori teng ishtirokini ta'minlashadi, turli irq vakillariga teng huquqlilik yaratib berishadi. Shu va Injil nuqtayi nazaridan, oʻylaymanki, ular bilan urushish mutlaqo notoʻgʻri ishdir, biz tinchlikparvar boʻlmogʻimiz kerak. Biz turklarni mamlakatlarimizni ishgʻol etishiga qoʻyib bersak toʻgʻri ish boʻlar edi – ana shunda Nasroniylik urushqoq katolik va protestant qirollar hukmi ostidagidan anchayin durust holga kelgan boʻlar edi.

Tabiiyki, bu gaplari sabab u qattiq qiynoqqa solinib, oʻlimga hukm qilingan.

(C) Shayx Abdulhakim Murod

@Tafakkur_chizgilari

Bugun koʻplar terrorchilar deb ataydigan qarshilik koʻrsatish tashkilotlari - Hamas, FIJ, Falastin xalq ozodlik fronti, Hizbulloh va boshqalar – ning hech biri BMT xavfsizlik kengashining taqiq roʻyxatida mavjud emas. Ushbu qoidadan yagona istisno Yamanning Ansarullohidir, u 2015-yildan beri BMT Xavfsizlik kengashi tomonidan (soxta bahonalar bilan) sanksiyalangan.

Aksincha, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining Birlashgan roʻyxatiga asosan Liviya, Iroq, Suriya, Livan va Yaman boʻylab AQSHning soʻnggi proksi urushlarini qoʻllab-quvvatlagan ISHID va Jabhat al-Nusra soxta islomiy terroristik guruhlari va ularning tarmoqlari kiritilgan.

@Tafakkur_chizgilari