Mukhiddin Kalonov

Beruniy Yerning yoshi, vulqonlar va zilzilalar haqida yozgan. Yer qo‘rig‘i (qabati) shakllanishini tushuntirgan. Ovoz va yorug‘lik tezligini solishtirgan.
Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishini aytgan.
Fontanlar va artezian quduqlarini tushuntirgan.

U 440 hijriy (1048 milodiy) yili vafot etgan. Uning ilm-ma’rifatga bo‘lgan muhabbati va asarlari hanuzgacha yorug‘lik sochib kelmoqda.

Abu Rayhon Beruniy

Tarix bizga ilm, adabiyot, falsafa, astronomiya, tarix, sayohat, tib va fizika kabi fanlar bo‘yicha ulkan iz qoldirgan shaxslarni yodga olib keladi. Bu sohalarning barchasini kamdan-kam inson birlashtira olgan, ammo ensiklopedik olim Abu Rayhon Beruniy bu ilmlarning barchasini egallagan.

Uning to‘liq ismi – Muhammad ibn Ahmad Abu Rayhon Beruniy Xorazmiy. U Abu Rayhon Beruniy nomi bilan mashhur bo‘lgan. Beruniy Xorazm shahriga nisbatan ataladi, bu shahar Hajjoj ibn Yusuf as-Saqafiy davrida Qutayba ibn Muslim tomonidan fath qilingan. Xorazm islom tarixida muhim o‘rin tutgan va ko‘plab ulug‘ olimlar, faylasuflar va tarixchilarni yetishtirgan.
"Beruniy" so‘zi Xorazm shahri aholisining tilida "begona" degan ma’noni anglatgan. Chunki u Xorazmda ko‘p vaqt qolmaydigan va doimiy safarlarda bo‘lgan. Uning kunyasi (laqabi) Abu Rayhon edi. Beruniy "Beruniy", "Ustoz", "Olimlar olimi" va "Islom ummati buyuklari" kabi maqomlarga ega bo‘lgan.


Abu Rayhon Beruniy Xorazmning Kos shahrida 362 hijriy (973 milodiy) yilning Zulhijja oyida (3 sentyabr) tug‘ilgan.

Uning otasi savdogar, onasi esa o‘tin terar edi. Otasi u kichik yoshda bo‘lganida vafot etgan, shuning uchun u onasiga yordam berish uchun ishlashga majbur bo‘lgan. Bir kuni u yunon olimi bilan uchrashib qoladi. Bu olim unga ish taklif qilib, ish evaziga ta’lim berish va maosh to‘lashni taklif etadi. Beruniy rozi bo‘ladi. Yunon olimi Beruniyning arab va fors tillarini biladiganligidan hayratga tushadi va unga yunon va suryoniy tillarini ham o‘rgatadi.

Beruniy xushmuomala, xushaxloq va muloyim so‘zli bo‘lgan. U ilmga chanqoq, o‘qish va kitob yozish bilan mashg‘ul bo‘lib, qalamini qo‘lidan tushirmas edi. U ilmning qadrini juda yuqori baholar va olimlarni hurmat qilar edi. Shu sababdan, u xalifalarga xizmat qilishdan bosh tortgan va ularning sovg‘alarini qabul qilmagan.

Beruniyning ensiklopedik bilimlari uning safarlari va mashhur olimlar bilan muloqot qilishi orqali boyigan. U Ibn Sino, Bog‘dod rasadxonasi olimi Abu Vafo, matematika bo‘yicha ustozi Mansur ibn Iroq, astronomiya bo‘yicha muallimi Abu Nasr Mansur ibn Ali bilan uchrashgan va ulardan saboq olgan.

Beruniy 150 dan ortiq kitob yozgan bo‘lib, ular tarix, astronomiya, fizika, farmakologiya, mineralogiya, tilshunoslik, matematika va geografiyaga oid edi. Uning eng mashhur asarlari quyidagilardir:
1. "Qonun al-Mas’udiy" – astronomiya, trigonometriya, geografiya, quyosh va oy harakatlari haqidagi ensiklopedik asar. Bu kitob Ptolemeyning "Almagesti" asarini to‘ldiruvchi va takomillashtiruvchi manba hisoblanadi.
2. "Hindiston haqidagi tadqiqot" (Tahqiq mo lil-Hind) – hind madaniyati, falsafasi, adabiyoti, tarixi va geografiyasi haqida batafsil yozilgan asar. Ushbu kitob Hindiston haqidagi eng asosiy manbalardan biri sifatida tan olingan va turli tillarga tarjima qilingan.
3. "Qadimgi xalqlar qolgan asarlar" – turkiy, hind, yahudiy, fors va rum taqvimlari haqidagi etnografik tadqiqot. Bu kitob 1789 yilda Londonda nashr etilgan.
4. "Saydana (Farmakologiya) kitobi" – bu Beruniyning tibbiy asarlaridan biri bo‘lib, 600 dan ortiq shifobaxsh o‘simliklarni o‘rgangan. Bu rim tabibi Dioskoridning asarlaridan besh barobar ko‘p ma’lumot bergan.
5. "Javohir haqida" – mineralogiya bo‘yicha kitob bo‘lib, unda turli minerallarning turlari, xossalari, og‘irliklari va ularni qazib olish usullari bayon qilingan.

Beruniyning boshqa asarlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

Adabiyot – "Abu Tammom devoniga sharh", "She’rlar va tarix".
Falsafa – "Maqolalar, qarashlar va dinlar", "Hind fikrlari haqidagi jamlanma".
Jug‘rofiya – "Joylar uzunligi va kengligini aniqlash", "Yashash maskanlari masofasini hisoblash".
Tarix – "Tarixiy sanalarni aniqlash".
Astronomiya – "Kuzatishlar va ma’lumotlar turfa xilligi", "Zamonni baholash uchun tarozining ma’nosi".
Matematika – "Kub va yog‘och shakllarini hisoblash", "Sonlar bo‘yicha asar".

❓Qaysi o‘qituvchilar attestatsiyadan ozod qilinadi, qaysilariga esa to‘g‘ridan to‘g‘ri malaka toifasi beriladi?

Hukumat qaroriga (130-son, 28.02.2025 y.) ko‘ra, 2025-yil 1-sentyabrgacha:

1️⃣ Navbatdagi majburiy attestatsiyaga jalb etilmagan, shuningdek, attestatsiyadan o‘tganlik muddati tugagan va amaldagi malaka toifasi saqlanib qolgan quyidagi pedagoglar majburiy attestatsiyaga jalb etilmaydi hamda ularga amaldagi malaka toifasi (lavozimi) bo‘yicha haq to‘lanadi:

➖ oliy malaka toifasiga (bosh o‘qituvchi lavozimiga) ega bo‘lganidan so‘ng ushbu toifani (lavozimni) 15 yil davomida saqlab kelgan va uzluksiz ish stajiga ega bo‘lgan;

➖ pedagogik faoliyat bo‘yicha 25 yil va undan ko‘p ish stajiga ega bo‘lgan;

➖ yoshga doir pensiyaga chiqishi uchun 5 yildan ko‘p bo‘lmagan vaqt qolgan;

➖ pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanayotgan pensiya yoshiga to‘lgan pedagoglar;

2️⃣ Quyidagi talablardan biriga javob beradigan pedagoglarga to‘g‘ridan to‘g‘ri malaka toifasi (lavozimi) beriladi:

➖ pedagogik faoliyat bo‘yicha 25 yil va undan ko‘p ish stajiga ega bo‘lgan pedagoglarga – ularning amaldagi malaka toifasi (lavozimi);

➖ yoshga doir pensiyaga chiqishi uchun 5 yildan ko‘p bo‘lmagan vaqt qolgan pedagoglarga – ularning amaldagi malaka toifasi (lavozimi);

➖ oliy malaka toifasiga (bosh o‘qituvchi lavozimiga) ega bo‘lganidan so‘ng ushbu toifani (lavozimni) 15 yil davomida saqlab kelgan va uzluksiz ish stajiga ega bo‘lgan pedagoglarga – oliy malaka toifasi (bosh o‘qituvchi lavozimi).


👉 @xushnudbek 👈