“Kosasi oqarishi” haqida bir fikr keladi menga: deyarli hamma tovarlarni narxlarini hukumat belgilaydi — chunki aksar tovarlar uchun bozor mavjud emas. Hali ham bozor iqtisodiyotini yarata olmadik. Eng muhim bozorlardan biri — energetika. Bu iqtisodiy tarmoqda vatanimizda hech qachon bozor mavjud boʻlmagan ham. Endi qarang, bozor boʻlmaganligi uchun qaysidir energetika turini tanlashgani kimni aybi, xalqnimi yoki qaror qabul qilganlarnimi? Menimcha xalqni aybi emas.
Hozir masalan boshqa masalalar ham bor, deylik suvni juda koʻp isteʼmol qilishimiz bor — ayniqsa qishloq xoʻjaligida. Bunga kim aybdor? Fermermi? Albatta yoʻq. Aybdorlar shu suvga egalik qilmagan davlat tashkilotlari. Milliardlab tonna suv qumga ketadi — nimaga? Chunki ariqlar betonlashtirilmagan. Nimaga betonlashmagan? Chunki suvni isrof boʻlishini xarajatlari hech kimni boʻyniga zarar boʻlib yozilmaydi. Xalq boyligi xolos. Uni isrof boʻlishi yoki tejalishi hech kimni manfaatida emas. Lekin nega suv qaysidir joyga yetib bormaydi? Yoki suvda uzilish bor degan savol qoʻyilsa — uni “isrof” qilayotgan xalq va fermerlar aybdor deb koʻrsatiladi. Bu menimcha adolatsiz tashxis va muammoni yechmaydi.
Mavjud oʻyin qoidalarni yaratadigan tashkilotlar — jumladan Oliy Majlis bor. Ular hukumatdan buni talab qilishlari kerak. Yaʼni agar nimadir sizningcha isrof boʻlayotgan boʻlsa, yoki notoʻgʻri taqsimlanayotgan boʻlsa, u yerdagi ragʻbatlarga qarang, balki shunday tarqatilishi tizimi tuzilgandir.
Gaz haqida ham fikr shunday. Gazni narxi va umumiy energetikani tarqatish tizimiga qaraylik. Nima uchun odamlar gaz ishlatadilar? U iqtisodiy maʼnoda “vigodno”mi yoʻqmi? Buni qanday bilib olamiz — narx orqali. Odamlar va korxonalar oʻzlari keyin biladi nima qilishni, istasa gaz yoqadi, istasa yoqmaydi. Lekin qiyshiq ragʻbatlar va no real narxlar orqali tuzilgan tizimda odamlar qanday energetika manbasini ishlatayotganlikda ayblash menimcha yaxshi emas.
Osonlashtirish uchun, bundan bir necha yil oldin, svet oʻchgan bozorda yurgandim, har bir doʻkonda dizeldan generator qoʻyilgan edi. Agar sanab koʻrsangiz, bir kv elektr energiyasi uchun, bu dizel generatorlarni yoqish juda qimmatga tushadi. Lekin nega ular dizel yoqishayotgan edilar qimmat boʻlsa ham? Chunki markazlashgan elektr energiyasi yoʻq edi, hech qaysi narxga. Oʻshanga qimmat boʻlsa ham, dizellik generator ishlatishga majbur boʻlishdi. Demak energetikada ham, boshqa bozorlar kabi, ikkinchi muqobiliga solishtiriladi, agar siz hech qaysi narxda svet ola olmasangiz, dizel generatordan chiqqan elektr narxi ham, yoʻqdan koʻra boʻlaveradi. Xuddi shunday, uyini koʻmirda “burjuykada” isitayotgan, tashqarida oʻchoqda ovqat qilayotgan uy xoʻjaliklari uchun — har qanday narxdagi gaz olish - ozini oqlaydi — chunki alternativasi oʻta qimmat. Endi bordi-ku arzon narxdan elektr bilan uylarni taʼminlashsa va uy xoʻjaliklari hisoblab koʻrib "elektr gazdan arzonroq ekan" degan xulosani koʻrishsa, aminmanki har kim gaz yoqishni istamay qoʻyadi. Lekin bu tanlov berilmagunicha bu haqida gapirish hali erta.
Toʻgʻrisi, menga bu gap oldin dollarni alishtirishga boʻlgan taqiq haqidagi mulohazaga oʻxshadi. Oʻshanda ham, “qiynalib ishlab topgan dollariga chet eldan ayollarni ichki kiyimini olib keladigan xalqni kosasi oqarmaydi” deyishgan edi. Bu aytmoqchi to'liq iqtibos.
